>> HOMEpage

Frieske spreeckwoorden

Bron: Bredaesche Almanac en Chronijck, 1664
Internetuitgave: M.H.H. Engels, november 2021
Zie vooral ook Friese spreekwoorden, verzameling 1614, handschrift niet door C.G. van Burmania maar door C.G. van Beveren.

De Bredaesche almanac van 1664, samengesteld door Janus Vlitius (Jan van Vliet), heeft een Friese, een Leeuwarder titelplaat: een almanakkenverkoper voor de Oldehove. Op zijn almanakkenmand (Fries: almenakskoer) staat "Frieske spreeckwoorden". De Friese benaming voor een almanakkenventer luidt almenaksjoad. Joad betekent zowel jood als kramer, venter. Vaak, maar niet altijd waren dergelijke kleinhandelaren joden. De afgebeelde almanakkenventer was een gelovige joodse man zoals blijkt uit de zwarte breedgerande hoed, afgezet met fluweel of bont, in het Jiddisch shtreimel genaamd. Of hij een Leeuwarder was, is niet bekend. Uit die tijd is wel de eerste naam van een jood in Leeuwarden overgeleverd: op 22 juli 1670 kreeg Jacob de Jode (Jacob Halevi of Jacob Philips) van de stad een stuk grond tegen de wal aan de Boterhoek als begraafplaats voor zijn familie; zie H. Beem, De Joden van Leeuwarden, Assen 1974, blz. 1.

Jan van Vliet, 1620 geboren in Middelburg, was griffier van Breda en volgens een aantekening van W. Eekhoff gehuwd met een Leeuwarder burgemeestersdochter. Op een reis door Friesland heeft hij enkele overigens onbekende gedichten genoteerd. De genoemde almanak (en kroniek) voorzag hij van een Fries voorwoord onder het pseudoniem Fobbe Korst; ook publiceerde hij er 57 Friese spreekwoorden in, zij het zonder enig commentaar. Jakob Henrik Hoeufft schreef Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche Spreekwoorden; tweede uitgaaf, vermeerderd met een beredeneerd register, Breda 1815.

Een andere Zuid-Nederlander, Janus Gruterus, hoogleraar geschiedenis te Heidelberg vanaf 1592, verzamelde Franse, Italiaanse, Spaanse, Nederlandse, Engelse en Duitse spreekwoorden om ze met elkaar te vergelijken. Ook in Friese spreekwoorden was hij geïnteresseerd. Van zijn oud-leerling Johannes Saeckma, raadsheer in het Hof van Friesland, en ook van diens vriend Sibrandus Siccama, secretaris van Bolsward, ontving hij in 1619 proefjes van hun verzamelingen. Als Gruterus opname in zijn uitgave beloofde, zouden ze een gecombineerde lijst met Latijnse vertaling toesturen. Of dit laatste gebeurd is, weten we niet; Gruterus' Proverbia omnium linguarum zijn niet verschenen.

De beroemdste Nederlandse verzamelaar van spreekwoorden was Erasmus. Meer dan vierduizend Adagia van de Grieken en de Romeinen heeft hij toegelicht.

Hier volgen de Friese spreekwoorden volgens van Vliet en de 19de-eeuwse Nederlandse vertaling volgens Hoeufft. Toegevoegd zijn de nummers van De sprekwirden fen Burmania (1614), utjown fen J.H. Brouwer en P. Sipma, Assen 1940, resp. van de Oude Friesche spreeck-woorden, Franeker 1641, synoptysk mei Friesche bywirden, Hs Gabbema, mei dêroan taheakke Oantekeningen fan Franciscus Junius F.F. en Janus Vlitius, útjown fan A. Feitsma, Grins 1956 (Estrikken, nûmer XI). Vlitius heeft een keuze gemaakt uit de Franeker druk.

Der oude vrije Friesen spreeck-woorden

1. Aad jold, aad hae, aad brae, stiet ien wol to stae. (2) * Oud geld, oud hooi, oud brood, staat iemand wel te stade.

2. Aade honnen is quae biljen to leren. (4) * Oude honden is kwaad bassen te leeren.

3. Aade foxen binnen quae to faen. (8) * Oude vossen zijn kwaad te vangen.

4. Aad wagners heere jern het klappen fin de swype. (41) * Oude wagenaars hooren gaarne het klappen van de zweepe.

5. Almans frioun is almans gick. (22) * Allemans vriend is allemans gek.

6. Berint de waesige voet aet, de jesckige naet. (74) * Beloopt de slykige voet iets, de aschige niets.

7. Braed by die licht, tzys by de wicht. (88) * Brood bij de ligt, kaas bij de wigt.

8. Better yne fuwgle sangh, dan yne herren klangh. (65) * Beter in de vogelzang, dan in der heeren klang.

9. Better ien blyn hynst, as ien leegh helter. (99) * Beter een blind paard, dan een leeg halter.

10. De onbesorghde byt mecket de hals wyt. (169) * De onbezorgde beet maakt den hals wit.

11. Deer eerst compt, deer aerst maelt. (194) * Die eerst komt, die eerst maalt.

12. Deer de nuwt wol ite motze krecke. (206) * Die de noot wil eeten, moetze kraaken.

13. Dir de herren ryden, stuwt de molde; Daer de bedlers donsje, stuwe de lape. (203) * Daar de heeren rijden, stuift het stof; Daar de bedelaars dansen, stuiven de lappen.

14. Een schurre schiep mecket folle. (264) * Een schurft schaap maakt 'er veele.

15. Eyn hird is goud wird. (266) * Eigen haard is goud waard.

16. Een joun goul siochtme naet yne mouwl. (290d, 277) * Een gegeeven paard ziet men niet in den mond.

17. Een stien kan allinne nin mool maalje. (262) * Een steen kan alleen geen meel maalen.

18. Fier fin huws, heyn by sin schae. (293) * Ver van huis, dicht bij zijn schade.

19. Folle wynen dwae de hase daed. (297) * Veele honden doen den haas den dood.

20. Folle wirden follen nin seck. (298) * Veele woorden vullen geen sak.

21. Grette aersen behove wyde broocken. (310) * Groote aarsen hebben wijde broeken van noode.

22. Hat d'aade sjonge, pypje de jonge. (336) * Wat de ouden zingen, piepen de jongen.

23. Hy behoeft folle mool, der elck man de muwle stopje schil. (365) * Hij heeft veel meels van noode, die ieder een den monde stoppen zal.

24. Hoe quaer schalk, hoe better lock. (476) * Hoe kwaader schalk, hoe beter geluk.

25. Hoe eeler baem, hoe boeghsaemer twiegh. (511) * Hoe edeler boom, hoe buigzamer tak.

26. Jonge foeggelen habbe waeke nebben. (628) * Jonge vogels hebben weeke nebben.

27. Jonge lioe, domme lioe; aade lioe, kaade lioe. (629) * Jonge lui, domme lui; oude lui, koude lui.

28. Ilck mot mit sin ponge to ried gaen. (578) * Elk moet met zijn beurs te raad gaan.

29. Kaerge wyven gae faack to kaemer. (635) * Kaarige wijven gaan vaak te kamer.

30. Kraeckjende weijen doerje aller langhst. (660) * Kraakende wagens duuren allerlangst.

31. Langh festjen is nin brae sperjen. (668) * Lang vasten is geen brood spaaren.

32. Liaewe liou joutme folle nammen. (674) * Lieve lui geeft men veele naamen.

33. Lytse potten rinnen gaau over. (677) * Kleine potten loopen gaauw over.

34. Lyts to let, folle to let. (680) * Een weinig te laat, veel te laat.

35. Maegre lowsen byten hirst. (704) * Magere luizen bijten het hardst.

36. Mey lege hannen ist quae haucken faen. (720) * Met leege handen is het kwaad havikken vangen.

37. Mindert de schaef, soo waaxt de baarg. (746) * Mindert de schoof, zoo wast het verken.

38. Neste boer sibste frioun, as 't kael yne groppe leyt. (772) * Naaste buur naaste bloedvriend, als het kalf in de groeve ligt.

39. Nimmen wit wier ien de schoeg twingt. (785) * Niemand weet waar iemand de schoen dwingt.

40. Nin ting mey'er haest, as flien to faen. (787) * Geen ding met der haast, dan vlooien te vangen.

41. Ont de hicke is finne daam, soo rint our al schiep in laam. (816) * Omdat het hekken is van den dam, loopt overal schaap en lam.

42. Onwillige breyden is quae dounsjen to leren. (821) * Onwillige bruiden is kwaad dansen te leeren.

43. Pisjen for donsjen sey de faam. (848a) * Vrijen voor dansen, zegt het meisje.

44. Quae hinnen, daer de ayen uyt lisse, in thuws to yten gaen. (852) * Kwaade hennen, die de eijeren uit leggen, en te huis te eeten gaan.

45. Quaelck aad, quaelck jongh, quaelck won, quaelck spon. (853 + 849) * Slecht oud, slecht jong, slecht gewonden, slecht gesponnen.

46. Rop nin hey, ierstu ourkomd biste. (862) * Roept geen hei, eer gij overgekomen zijt.

47. Rop nin haering, aerstese int net heste. (870a) * Roep geen haaring, eerge ze in 't net hebt.

48. Rioecht uwt, as de baarge snuwt. (864) * Regt uit als de verkens snuit.

49. Sefte hannen meitze stionckende wounen. (878) * Zachte handen maaken stinkende wonden.

50. Sliepende honnen haertme naet weytsen to meytsen. (895) * Slaapende honden behoort men niet wakker te maaken.

51. Stringe heren regeerje naet lang. (933) * Strenge heeren regeeren niet lang.

52. 't Gieter naet wol to daer de mouws ynt tresoor dae bliouwt. (962) * 't Gaat 'er niet wel toe, daar de muis in de eetenskast doodblijft.

53. 't Is altyd fet yn ien oormans schuyttel. (976) * 't Is altijd vet in een andermans schotel.

54. 't Is d'iene houn leed dat de oore yne koken sjoecht. (980) * 't Is den eenen hond leed, dat de andere in de keuken ziet.

55. 't Is yn onglik schil, patten of aeren ofsnyen, sis de faam. (985) * 't Is een ongelijke twist, zoenen of ooren afsnijden, zegt het meisje.

56. Wa de hynst krie wol, dy smyt him naet mey de taem forre holle. (1073) * Wie den hengst krijgen wil, smijt (of slaat) hem niet met den toom voor 't hooft.

57. Wol beguwn, is haest spuwn. (1102) * Wel begonnen, is haast gesponnen.

>> begin