Waringa over
huisnamen en straatnamen
in Leeuwarden

---

>> begin

||| 42. LC 26 sept. 1936.
♦ De Baarsjessteeg, een doodloopende steeg in het Ruiterskwartier, westelijk van en evenwijdig aan de Oude Doelesteeg.
♦ De Bacuwa: waarschijnlijk een onderdeel van Leeuwarderadeel, hetwelk later tot het stedelijk rechtsgebied behoorde, terwijl de grietman van dat onderdeel misschien gelijk te stellen was met de gecommitteerde eener waterlossing. (In 1406 vindt men vermeld: Houke Minnema "gretman in der Bacuwa").
♦ Baen's Ein = Einde der baan, n.l. der harddraversbaan. Aldus heet het in 1864 gebouwde, en door den lateren eigenaar T.R. Velstra hernieuwde huis, geleden aan het eind van dat gedeelte van den Marssumerdijk, hetwelk, sedert den aanleg in 1840, tot harddraversbaan ingericht werd(1).
♦ De Bagijnekerk, een andere benaming voor de Westerkerk, welke zich bevindt ter plaatse, waar tot aan het einde der 16de eeuw de kapel van het Bagijneklooster stond.
♦ Het Bagijneklooster, of Sint Annaklooster, sinds 1510 van Fiswerd buiten de stad - uit strategische overwegingen - overgebracht naar een terrein, gelegen ten noorden van de tegenwoordige Bagijnestraat, werd bewoond door de zoogenaamde Grauwe Bagijnen, geestelijke zusters, die, hoewel in kloostergemeenschap levende, niet de drie kloostergeloften hadden afgelegd. Het stond hun vrij, weer in de wereld te treden en zelf den ongehuwden staat te verlaten. Grauwe bagijnen heetten ze naar hun opperkleed, dat "leeuwsgrauw" en hun mantel, welke grauw of grijs gekleurd was. Hoewel het klooster in 1580, na de Reformatie, ontbonden is, worden een achttal eenvoudige woningen om een bleekveld, in welke nog lang de structuur der vroegere kloostercellen te herkennen viel, het Bagijneklooster genoemd.
♦ De Bagijnepijp, in den volksmond "Beginepypke" genoemd en een enkelen keer als Bagijnebrug voorkomende, lag vóór 1863 over de Oudegracht, bij het oostelijk einde der Bagijnestraat.
♦ De Bagijnesteeg is na 1869 ontstaan door de demping van dat gedeelte der Oudegracht, hetwelk liep van het Bagijnepijpje zuidwaarts tot de Nieuwestad.
♦ De Bagijnestraat, vroeger ook als Sint-Annastraat en Westerkerkstraat voorkomend en in den volksmond Beginy-straat genoemd, verkreeg haar naam na de stichting van het bovengenoemde Bagijneklooster; zij loopt van de Weerd tot de Kleine Kerkstraat. Eertijds trof men daar op een stal het volgende gevelschrift aan:
1618
Spreekt van iemant geen quaet,
Door toorne obstinaet,
Want het doet u ziele schaet.
♦ De Baljéehuurt. Deze naam werd van Stadswege gegeven aan de streek huizen, gerekend van de Amelandsstraat noordwaarts tot het Hoekster Achterom, welke - deel uitmakende van de Nieuwe Kaai - sedert 1830 als Bij de Kazerne werd aangeduid en sedert omstreeks 1845 den naam in herinnering houdt van Jacobus Martinus Baljée, weldoener van het Nieuw Stadsweeshuis (geboren te Leeuwarden, 9 September 1752 en overleden bij Batavia, 18 Februari 1823). Diens vader hield aldaar - ter plaatse van het tegenwoordige Roomsch-Katholieke Spaarbankgebouw - een "breidwinkel", waar een 40-tal kinderen, zoowel jongens als meisjes, het eerste onderricht in het breien ontvingen, terwijl tevens door hem aan 60 personen buitenshuis breiwerk werd uitgegeven, alles ten behoeve van eenige Leeuwarder wolkammers. Van verpleegde in genoemd weeshuis opgeklommen tot extra-ordinair Raad van Nederlandsch-Indië - na den gouverneur-generaal de hoogste waardigheid aldaar - legateerde hij daaraan zijn geheele vermogen ten bedrage van 190.000 gulden.(2). Hoezeer het Stedelijk bestuur daarmede ingenomen was, blijkt wel daaruit, dat het bij den uitbouw der stad aan de zuidzijde, na 1872, aan de straat, loopende van den Stationsweg tot de Willemskade, den naam gaf van de Baljéestraat, ten einde aldus opnieuw den naam van Baljée voor het nageslacht in herinnering te houden.
♦ De Bargejagerssteeg, een zeer nauwe steeg, loopt van bij de Put tot de Nieuweburen. In het midden daarvan woonde eertijds een "bargejager", iemand die met het drijven van vee en bovenal van varkens, den kost verdiende.
♦ De Bargesteich. Aldus noemt de volksmond de Oude Lombardsteeg, vroeger de Hooghuistersteeg geheeten, loopende van de Nieuwestad naar het Zaailand, waar, ongeveer in het verlengde van genoemde steeg, sedert 1857 tot 1804, eene belangrijke varkensmarkt gehouden werd.
♦ De Bel of Klok was omstreeks 1850 de naam van een huis op de Kelders, onmiddellijk westwaarts van dat, waar "de Rotterdamsche Erasmus" uithing.
♦ De Belkumermarkt is gelegen oostwaarts van de Weaze en loopt van de Brol tot aan de Uniabuurt. Stellig is zij alzoo geheeten, omdat hier indertijd voornamelijk de aanlegplaats der Berlikumer schippers was, die hier hunne lading ten verkoop aanboden.
♦ "Bellevue", een herberg aan den voormaligen Stads Buitensingel, stond ongeveer een weinig zuidwaarts van de tegenwoordige Prins Hendriksbrug. In April 1873 is zij, ten behoeve van de uitlegging der stad, in de richting van het Station, afgebroken.
♦ De Benthem is de naam eener vroegere herberg, later een café op de zuidzijde der Voorstreek, één huis verder dan het oostelijke hoekhuis der Koningstraat. Ook Dokkum en Drachten telden een huis van dien naam, welke waarschijnlijk eene verbastering is van Bentheim, een graafschap met gelijknamige hoofdstad in Hannover, ongeveer 8 km van de Nederlandsche grens verwijderd, hetwelk eertijds nauwe betrekkingen met Nederland onderhield. Misschien was oorspronkelijk het uithangbord der herberg met eene afbeelding van de stad Bentheim versierd.
♦ "Besint u wel" droeg eertijds tot opschrift het hoekhuis Grachtswal/Zuidfliet.
♦ De Bethaniëdwarsstraat komt in 1856 voor als een straat, gelegen bij de Hoogstraat(3).
♦ De Beurs wordt genoemd het beurs- en waaggebouw, dat in 1880 gereed kwam op den toen reeds afgegraven Wirdumerpoortsdwinger. Te voren werd beurs gehouden in het oude waaggebouw op de Nieuwestad.
♦ De Beijer, eertijds ook Baaijert genoemd, was het lange gebouw, dat in het begin der 16e eeuw aan de oostzijde der kapel van het Sint-Anthonygasthuis gebouwd was, ten einde arme burgers, burgerkinderen, dienstboden en andere hulpbehoevende personen, door ziekte gekweld, te verzorgen, en om doortrekkende bedelaars tijdelijk, - doch niet langer dan drie nachten - om godswil te herbergen, terwijl er ook krankzinnigen in zoogen. "dorekasten" bewaard werden. Na in 1565 te zijn herbouwd, is het gebouw in 1776 tot eene Armenschool ontruimd. Ook te Bolsward, Hantum, Hardegarijp en Holwerd trof men eertijds eene beijer aan.
♦ De Beijerstraat, loopende van de Groote Kerkstraat naar het Hofplein, draagt dien naam, omdat zich in deze straat de ingang, door een poort, tot de Beijer bevond.
♦ Het Bierdragerswachthuis, in 1559 gebouwd en in 1617 herbouwd boven de zuidelijke boog van de Brol, diende tot verblijfplaats van de gezworen Bierdragers of "Pypebewaierders". Zij waren van Stadswege aangesteld en bij uitsluiting gerechtigd, om bier - maar ook wijn en andere vloeistoffen, welke aan accijns onderhevig waren - van de eene plaats naar de andere te brengen. Tevens moesten zij vooral hier nabij de Bierkaai controleeren of geen ontduiking van de koninklijke- en stedelijke accijnzen op het vreemde en ingebrouwde bier plaats had, terwijl zij tevens aangewezen waren tot het verrichten van politiediensten. Ook Dokkum en Franeker hadden hun gezworen bierdragers. Na in 1645 nog te zijn vernieuwd is het huis in 1684 verkocht en afgebroken! Een dergelijk wachthuis ten dienste der bierstekers en -dragers bevond zich eertijds op den wal voor de Hoeksterpoort.
♦ De Bierhaven, meer algemeen genoemd De Bierkaai of voluit: de Hollandsche Bierkaai, is de oude benaming van den Onderwal der Kelders waar de aangevoerde bieren opgeslagen werden. Onder Hollandsche bieren verstond men destijds alle niet-inlandsche bieren d.i. alle bier dat niet binnen Friesland gebrouwd was.
♦ De Bildtpoort. Aldus vindt men na de Hervorming een enkele maal de Onze Lieve Vrouwepoort of de Oldehoofsterpoort vermeld, daar zij, zoowel langs den Stienser- als Marssumerdijk toegang verleende Bildtwaarts.
♦ Bilgaard, een gehucht noordwestwaarts van de stad, voornamelijk op het Oudland tusschen Dokkumer Ee en Breededijk en tusschen de Oudemeer en Vierhuisterdijk gelegen. De naam komt in 1534 reeds voor als Bilgaert (1543: Bylgaerd en Billegaert) en is vermoedelijk een samentrekking van Bilingawerd, d.i. de weerd of waterkeering genoemd naar zekeren persoon Bile geheeten.
♦ Het Bilgaarderdijkje ten zuiden van den Vierhuisterdijk, loopt op het Oudland van den Stienserweg in oostelijke richting.
♦ Het Bilgaarderterp, een thans grootendeels afgegraven terp onder Bilgaard.
♦ Blankenborch, waarschijnlijk een sterkte, welke hertog Albrecht van Beieren binnen de Oudegracht westelijk van het oorspronkelijke Sint-Anthonygasthuis had laten bouwen, doch hetwelk na diens verdrijving uit Friesland afgebroken werd.
♦ De Blauwebrug, omstreeks 1700 op kosten der bewoners van het Fliet als een valbrug over het Fliet gelegd, werd later veranderd in een draaibrug brug. Evenals de westelijk daarvan gelegen Wittebrug zal zij haar naam ontleend hebben aan de hoofdkleur waarin zij geschilderd was. Als laatste "trapkebrugge" moest ook deze overgang niet lang geleden plaats maken voor een meer moderne.
♦ De Blauwe Os. Aldus heette het huis aan de breede zijde der Nieuwestad, onmiddellijk oostwaarts van dat op den hoek der Ipe Brouwerssteeg, naar een in den gevel geplaatsten steen met de voorstelling van een blauw geschilderde os, waarboven 1612 en waar beneden IN DE BLAUWE OS is aangebracht. Deze steen wordt thans bewaard in een der kelders van het Friesch Museum van Oudheden te Leeuwarden.
♦ De Blauwe Poort, ook de Aardappelbeurs geheeten, was de naam eener herberg aan de Oude Koemarkt, zoo genoemd naar de onmiddellijk oostwaarts gelegen grijs-blauw geschilderde open doorgang, welke toegang verleende tot eenige woningen, welke genoemd werden In de Blauwe Poort.
♦ Het Blauw Huis werd eertijds genoemd een huis aan de Tweebaksmarkt, onmiddellijk ten noorden van de Galileërkerk (omstreeks 1580 "'t Blaeu huys tot Galeyen"), waarschijnlijk omdat het met blauwe pannen gedekt was.
♦ Het Blauw Huis was in de eerste helft der vorige eeuw een bekende herberg op Camstraburen. Toen later bij de Verwersbrug een herberg werd gebouwd, welke den naam van het Nieuw Blauw Huis ontving, onderscheidde men die op Camstraburen met den naam Oud Blauw Huis. Omstreeks 1840 was dit laatste reeds verdwenen.
♦ Het Blauw Lam heette in 't begin der 17de eeuw een huis Op de Kelders, aldus genoemd naar de voorstelling van een blauw geschilderd lam op het uithangbord (1618: Pieter Bauckes grossier Op de Kelders int Blauw Lam).
♦ De Bleek naam van de herberg aan het begin van den Zwarteweg, oostzijde. Zij is genoemd naar de bleek, waartoe het zuidoostwaarts daarvan gelegen terrein eertijds gebezigd werd(4). Zie ook de Oude Bleek.
♦ De Bleekerstraat, van de Spanjaardslaan in noordelijke richting loopende naar het terrein der IJsbaan, is ontstaan na de zeventiger jaren der vorige eeuw en ontleent haar naam aan de bleekerij van L. Huizinga, welke zich ten oosten dier straat en gedeeltelijk ter plaatse van het IJsbaanterrein bevond.
♦ Het Blokhuis. Daaronder verstond men in het algemeen het complex van gebouwen sedert 1498 zuidoostwaarts van de oude stad - ter plaatse van de tegenwoordige gevangenis - gesticht door graaf Willebrord van Schaumburg, stadhouder van den hertog van Saksen. Geheel door een wal en gracht omgeven en van een flinke bezetting, onder bevel van een maarschalk voorzien, diende het om de stad gemakkelijk in bedwang te kunnen houden. Meer in het bijzonder noemde men Blokhuis het hoofdgebouw, hetwelk ook onder den naam van het Kasteel voorkomt. Aan den westgevel hiervan waren tot 1515 geplaatst de in hardsteen gehouwen wapens van Saksen en Schaumburg, die daarna door het keizerlijk wapen van Karel V werden vervangen. In 1580 is het blokhuis door de Leeuwarders zelve onder leiding van burgemeester Adsje Lammertsz ingenomen en "gedemolieer d"(5). Ook Harlingen en Staveren bezaten tot laatstgenoemd jaar hun Blokhuis.
♦ Blokhuisdiep. Aldus werd eertijds (sedert omstreeks 1600) de latere Keizersgracht genoemd.
♦ De Blokhuisbrug vormde eertijds de verbinding tusschen het voorplein van het Blokhuis met de stad.
♦ De Blokhuisfenne komt reeds omstreeks 1543 voor als een perceel weiland achter het Blokhuis gelegen.
♦ De Blokhuispijp, eertijds nabij het Blokhuis over de Oudegracht gelegen, is de oude benaming ming van de latere Rhalapijp.
♦ Het Blokhuisplein is de naam van het terrein voor den ingang der tegenwoordige Gevangenis gelegen.
♦ De Blokhuissteeg is reeds vóór het midden der 16de eeuw ontstaan door bebouwing der der binnenzijde van den Stadswal nevens stins en hof der Jousma's (het latere Muntenburg).

(1) Tot omstreeks 1865 deed tevens de oude harddraversbaan in het Zaailand nog dienst.
(2) Zie nader over hem: W. Eekhoff, "Het Leven en de Lotgevallen van J. M. Baljée", Leeuwarden, 1835.
(3) Zie dr. G. A. Wumkes "Stads- en Dorpskroniek", I, 276. Ook Amsterdam heeft hare Bethaniëndwarsstraat, ongeveer dáár, waar tot 1589 het klooster van Sint Maria Magdalena in Bethaniën stond.
(4) Aan de andere zijde van den Zwarteweg, aan den Hoekstersingel, lag destijds de bleekerij van B. Mulder.
(5) Zie over dat alles nader: Dr J. S. Theissen in "De Vrije Fries", XXI, 3. v.

---

>> begin

||| 44. LC 24 okt. 1936.
♦ Cambuur samentrekking van Camminghabuur, buurschap nabij de sedert 1810 verdwenen Camminghaburch aan den oostkant kant van Leeuwarden.
♦ De Cambuursterbrug is het vroegere bruggetje in den Oostersingel, hetwelk gelegen was dáár, waar de sloot langs den zuidkant van het Cambuursterpad in de stadsgracht uitliep.
♦ De Cambuursterhemrik, andere benaming (o. a. in 1543) voor den lateren Cambuursterpolder.
♦ Het Cambuursterpad, ook Cambuursterpadje genoemd, is het voetpad, dat oorspronkelijk van de Stad en het Fliet naar Camminghaburch leidde.
♦ De Cambuursterpolder is de polder, waarin niet slechts Cambuur, maar al de landerijen in de omgeving van het Kalverdijkje gelegen zijn.



♦ Het Cambuursterslot. Onder deze benaming komt (o. a. in 1761) voor Camminghaburch. (1431: Kamminghabuurstra-state; 1544: 't huys van Kammingaburch; 1561: 't huys van Cambueren; 1651: die Sate ende State Cammingaburgh). Van deze oud-adellijke state(1), eertijds noordwaarts van het Cambuursterpad gelegen, wordt omstreeks het midden der 14de eeuw als eerste bewoner genoemd Syds Cammingha, na wien het tot 1610 onafgebroken aan de Cammingha's heeft behoord. Na in 1398 belegerd te zijn, werd het huis zeer versterkt en tot een blokhuis of versterkt kasteel ingericht, waar o. m. het "huisrecht" werd uitgeoefend. Na den bouw van het Leeuwarder Blokhuis in 1499 binnen de wallen, in den zuidoosthoek der stad, ging de beteekenis als versterking grootendeels te niet, en werd het in de wandeling genoemd het Oud Blokhuis. Sedert omstreeks het midden der 18de eeuw bleef Camminghaburgh onbewoond; in 1810 ging men tot afbraak van het huis over, terwijl in 1840 de grachten om het erf zijn gedempt en het geheel tot weiland werd ingericht.



♦ Camminghahorne vindt men, sedert het midden der 16de eeuw genoemd: het terrein, strekkende van de Kleine Hoogstraat oostwaarts tot aan de kerk van het voormalige Witte Nonnenklooster (2), zoowel ten zuiden als ten noorden van de Groote Kerkstraat(3); aldus genoemd naar de stins der Cammingha's, welke eertijds op de horne, herne of hoek van dit terrein gelegen was.
♦ Camminghahunderi, een in Friesland gelegen landgoed, dat vermeld wordt in 839, in een Latijnschen giftbrief van keizer Lodewijk den Vrome ("villa Cammingehunderi"), waarvan de juiste ligging onzeker is. Mr. J. Dirks wijst op verschillende gronden daarvoor Leeuwarden aan(4), mej. R. Visscher doet dit eveneens en stelt het identiek met Camminghahorne.(5)
♦ Camminghahuis, eertijds gelegen aan de zuidzijde van het westelijk deel der Groote Kerkstraat(6), werd in het midden der 18de eeuw bewoond door zijn eigenaar Frans van Cammingha. Ook het onmiddellijk ten oosten daarvan gelegen huis behoorde tot het familiebezit der Cammingha's; het wordt o. a. in 1606 genoemd het cleyne huys. In 1622 ging het geheel in andere familiën over.(7)
♦ Camminghastate is vermoedelijk - volgens een testament van Sikke van Cammingha van 1623 - een bezitting der Cammingha's nabij Oldegalileën geweest, doch waarvan verder geen spoor meer is terug te vinden.
♦ Camminghastins in de Groote Kerkstraat, tegenover het Sint Anthony-Gasthuis gelegen, komt in een koopacte van 1669 voor onder den naam "Aed Leeuwaerd ofte Oude Stins", het huis met den onlangs afgebeelden merkwaardigen gevelsteen. Als laatste bewoner ervan, uit het geslacht Cammingha komt voor Tiete van Cammingha, na wien het in 1594 - misschien na een ouderdom van vier eeuwen - is "gedemolieert". Een waarschijnlijk nog oudere Camminghastins, mede aan de noordzijde van de Groote Kerkstraat gelegen, ongeveer tegenover de kerk van het Witte Nonnenklooster, bestond in haar oudste gedaante misschien reeds in 839 toebehoorende aan Gerlof Cammingha, die in 876 als monnik te Corbeye in Duitschland stierf(8). De stins bevond zich eertijds op den hoek der straat bij de kerk van Nijehove, waarover de leden van het geslacht Cammingha het patronaatsrecht uitoefenden.
♦ Camstraburen, in den volksmond Camsterburen, sedert de 16de eeuw westelijk van de Dokkumer Ee ontstaan als een voorstad van Leeuwarden, ontleent dezen naam aan het adellijk geslacht Camstra, dat weleer zetelde op de meer noordelijk gelegen Bilgaarderterp en waarvan reeds in 1481 Peter Kampstra genoemd wordt. Van tijd tot tijd waren hier door dat geslacht eenige erven afgestaan tegen zekere grondpacht, welke ook in opvolgende tijden aan zijn nakomelingen, - zoo in 1650 aan jonkheer Goffe van Camstra, te Minnertsga - is betaald geworden. Vóór de doorgraving in 1859, wegens het verleggen der stadsgracht naar de Dokkumer Ee, vormde de tegenwoordige Eebuurt één doorloopend geheel met Camstraburen.
♦ De Canselarij, gelegen aan de oostzijde der Turfmarkt, is gebouwd in de jaren 1566-'71, ten einde het Hof van Friesland - waaraan naast het burgerlijk bestuur tegelijk de hoogste rechterlijke macht in de provincie was toevertrouwd - een zetel te verstrekken. Nadat in 1504 door het Saksisch bewind dit lichaam was ingesteld, werd aan de westzijde van het Blokhuis(9) een afzonderlijk gebouw tot een "Canselrye" gesticht, hetwelk reeds in 1542 om strategische redenen weer afgebroken werd, waarna van 1545-'71 als zoodanig de zuidelijk van het Galileërklooster gelegen "Infermerie" heeft dienst gedaan.
♦ De Canselarijgracht of Heerengracht werd eertijds genoemd het vaarwater, dat vóór de demping in 1894 den naam van Turfmarkt droeg.
♦ De Canselarijpijp, voerende van de Koningstraat over de voormalige Heerengracht naar de Canselarij, is geamoveerd bij de demping van de Turfmarkt in 1894. Op deze pijp werd in de 16de eeuw wel het halsrecht recht uitgeoefend.
♦ Catershuis. Onder dezen naam komt meermalen malen het Burmaniahuis voor, sedert de Burmania's zich met het Overijselsche geslacht Caters verbonden hadden tengevolge der huwelijken van Joost van Burmania met Baef Caters en van Anna van Burmania met Claes Caters in 1582.
♦ Catershoven. Aldus werd in de 18de eeuw de buitenplaats in den zuidoostelijken hoek van Achter de Hoven genoemd, waar tot in het laatste kwart der vorige eeuw Zorgvliet gelegen was. Naar alle waarschijnlijkheid was zij in de omgeving van gardenierslanden of hoven gelegen, oorspronkelijk het eigendom van een der leden van het vorengenoemde geslacht Caters.
♦ Catharinaburen is de naam van de straat, welke uit het Hoeksterkerkhof ongeveer evenwijdig loopt met de Voorstreek, achter het gebouw bouw aldaar, waar eertijds de parochiekerk van Hoek zich bevond. Zij houdt de herinnering levendig aan Sint-Catharina, waaraan die kerk was toegewijd. Een der huizen van die buurt bevat een hardsteen, welke den straatnaam vermeldt, benevens het jaartal 1762, n.l. dat, waarin het laatste huis er van gebouwd werd.
♦ De Cichoreibuurt, vóór 1902 door een sloot van den westkant van Pietersburen op het Zuidfliet gescheiden, is thans ingenomen door de Willem Loréstraat. De naam herinnert misschien aan het feit, dat hier in de buurt indertijd naast zooveel andere landbouwproducten, cichoreiwortels verwerkt werden.
♦ De Ciprianussteeg, van Over de Kelders voerende naar de Korfmakersstraat, is waarschijnlijk genoemd naar den bewoner of eigenaar van een of meer der weinige huizen in deze korte steeg.
♦ Coehoornshuis, eertijds gelegen aan de westzijde der Kleine Kerkstraat, tegenover de voormalige "Corps de garde voor de Ruiters", diende sedert omstr. 1680 eveneens tot stalling voor de Ruiterij. Blijkbaar gaf een poortje tot het gebouw toegang, waarom het ook genoemd werd:
♦ De Coehoornspoort, onder welke benaming tot in onzen tijd een later op dezelfde plek opgetrokken gebouw bekend was. Omstr. 1800 werd het door negen huisgezinnen bewoond. Volgens overlevering zou de vestingbouwkundige Menno baron van Coehoorn aanvankelijk zijne aanwijzingen voor eene doeltreffende inrichting van het gebouw gegeven hebben.
♦ Het College is in de omgangstaal de benaming voor het Provinciehuis, waar de Staten van Friesland zetelen. Het bevindt zich ter plaatse aan de Tweebaksmarkt, waar vóór 1580 het refugium van den abt van het Bergumerklooster stond, en is meerdere malen uitgebreid en verbouwd. Aanvankelijk diende het enkel tot vergaderplaats van het College van Gedeputeerde Staten, waarnaar het tot op heden vaak benoemd wordt.
♦ De Collegekamer of het Huis der Israëlitische Gemeente bevond zich sedert het einde der 18de eeuw aan de zuidzijde der Nieuweburen, op den oosthoek der Doorgaande steeg, en heeft alszoodanig tot na het midden der vorige eeuw dienst gedaan. De bovenverdieping van het huis deed dienst tot het houden van vergaderingen van het kerk- en armencollege, vandaar den naam.
♦ De Collegesteeg, ook als Brouwerssteeg en Koperslagerssteeg voorkomende, bevond zich tot voor enkele jaren aan den oostkant der Voorstreek, tusschen de Amelands- en Dubbelepijp, maar is bij de doorbraak aldaar ten behoeve van de Sint Bonifatiuskerk, verdwenen. In die steeg bevond zich een gebouw, waar de godsdienstige secte der Collegianten of Rijnsburgers hunne collegiën (= vergaderingen) hielden van kort na 1720 tot in het laatst der 18de eeuw.
♦ De Cruysepijp, andere benaming voor de Tuinster- of Flietster waterpoort, is waarschijnlijk genoemd naar den Leeuwarder burgemeester Hans Kruyse, die omstreeks 1530 in de nabijheid daarvan zal gewoond hebben.

>> begin

♦ De Deelfenne wordt in 1543 vermeld als een stuk weiland, gelegen op Cambuurster hemrik.
♦ De Deinumer Suupmarkt wordt genoemd het gedeelte van de smalzijde der Nieuwestad tusschen schen Wijdesteeg en Kleine Kerkstraat. Sedert het begin der 16de eeuw, - toen het gebruik van karnemelk (Friesch sûpe; Leeuwardersch: suu p) als menschelijk voedsel meer algemeen was -, vormde het een der vier plaatsen, welke als markt daarvoor waren aangewezen. Naar alle waarschijnlijkheid brachten de "suupboeren" uit Deinum en omstreken hier hunne waar ter markt.
♦ Dekemahuis, een oud patricisch huis aan den zuidkant van de Groote Kerkstraat, heeft vier eeuwen aaneen en misschien nog langer, na menige wijziging te hebben ondergaan, gestaan ter plaatse, waar zich sinds 1875 de Hoogere Burgerschool voor meisjes bevindt. Tot 1680 bleef het in handen der leden van het adellijk geslacht Dekema, terwijl het in 1846 werd afgebroken. Waarschijnlijk is het tusschen de jaren 1681 en 1696 bewoond door prinses Albertina Agnes en vindt men het daardoor een enkelen keer aangeduid als "'t Oude Hof". Een ander Dekemahuis bevond zich eertijds aan het tegenwoordige Raadhuisplein, tusschen het voormalige Weeshuis en Rolkemahuis, vóór 1568 vermoedelijk bewoond door den Raadsheer Ridder Pieter van Dekema.
♦ De Dichte Gasthuissteeg voert van de Groote Kerkstraat, tegenover het Sint-Anthonygasthuis naar het Perkswaltje, evenals de Wijde Gasthuissteeg, welke evenwel belangrijk breeder is dan eerstgenoemde zeer nauwe steeg.
♦ De Dienaarstrans, weleer gelegen op het terrein van het tegenwoordige Huis van Bewaring, in het zuidelijk verlengde van Haakmaburen, is ontstaan in 1698 en '99 door den bouw tegen den stadswal van een achttal woningen, ten behoeve der gerechtsdienaars van het toenmalige malige Hof van Justitie. In den winter van 1845-'46 zijn deze woningen afgebroken, in verband met de noodzakelijke uitbreiding van het terrein rondom de nieuwe Rijksgevangenis.
♦ Doedmoershuis, een groot gebouw eertijds staande in den Camminghahof, eenige schreden zuidwaarts van de parochiekerk van Hoek, werd bewoond door Doed Sjuksdr. Dekema, na den dood van haar tweeden echtgenoot Haije Cammingha in 1486. Zij was de moeder o.a. van Pieter Cammingha, bewoner van het nabijgelegen Amelandshuis. Ook na haar overlijden in 1500 bleef het onder dien naam bekend (o.a. in 1561). In de 16de eeuw ging het uit handen der Cammingha's in ander bezit over, terwijl het in 1820 geheel verbouwd werd.
♦ Doekemafenne, reeds in 1471 vermeld als een stuk weiland, eigendom der Doekema's, evenals Doekemahuis of Doekemastate. Van den stichter van dit huis is weinig bekend, doch opmerkelijk, dat het steeds als een bezitting der Cammingha's vermeld wordt (o. a. in 1473: Gerrit Cammingha). Wellicht is de state, vermoedelijk aan de noordzijde der stad, op het Oudland gelegen, na 1625 gesloopt.
♦ De Doeke Martenspijp, vóór de Kleine Kerkstraat over het water der Nieuwestad gelegen, dankt den naam aan het eertijds daarnevens gelegen Martenahuis(11), hetwelk in 1552 vernieuwd werd door den edelman Doeke Martena, die het vervolgens langer dan een halve eeuw bewoonde(12).
♦ De Doele, ook de OudeDoele genoemd, was tot in het begin der 19de eeuw een herberg met tuin, gelegen in den nu verdwenen zuidoosthoek van den Grachtswal, waar misschien ook gelegenheid was tot "het schieten naar de papegaai".
♦ De Doeledwinger werd genoemd het sinds 1621 opgeworpen bastion, noordoostwaarts van de Stads Schuttersdoele, hetwelk deel uitmaakte van de vestingwerken der stad.
♦ De Doele Oosterstraat, eertijds een andere benaming (o.a. in 1648) voor de Groeneweg.
♦ De Doelestraat leidde oorspronkelijk van de Groote Kerkstraat naar de noordelijk gelegen Stads Schuttersdoele, met ruimen hof en schietperk perk, waarin een groot gebouw met toren zich bevond. Behalve dat de schutterij der stad zich hier in den wapenhandel oefende, - door het schieten naar de steeg of naar de schijf met het geweer - werden hier later tevens bijeenkomsten en danspartijen door de burgert gehouden. Een gedeelte van de hof werd later bij den Prinsentuin getrokken. In de 17de eeuw las men gegrift in een ruit van het torentje:
"Blonk oyt het Capitool door Cesars lauwerkrans,
'k Heb mede Koningen op mynen Toorentrans
Gehuldight, vreemdeling. Maar Koningen van Vogels,
Geschooten van de steng door drift van loode kogels.
Nu koelt die oeffening, terwyl der Voogden gunst
My rijkelyk verstelt, trots Italjaansche kunst,
Dus pronk ik voor het oogh daar yder trekt zyn lust of,
Men noeme my voortaan de Burg van 's Vorsten Lusthoff."
(1) Omstreeks 1500 noemt Rienk Idses Emingha, genaamd Cammingha, Hoveling toe Cambuur.
(2) Ter plaatse van de latere Waalsche kerk.
(3) Zie daarover mej. R. Visscher in "De Vrije Fries", XXVIII, 95 v.
(4) In "De Vrije Fries", IV 342 v.
(5) In "De Vrije Fries", XXVIII 99.
(6) Waar thans de Provinciale Keuringsdienst gevestigd is.
(7) Zie voor de geschiedenis van dit huis Mej. R. Visscher in "De Vrije Fries", XXXII 61 v.
(8) "De Vrije Fries", XXVIII 98 v.
(9) Ter plaatse van het Stadsziekenhuis.
(10) In de Schrans onder Huizum lag vóór 1578 de state het Oud Hof, eveneens een bezit van het adellijk geslacht Dekema, hetwelk in genoemd jaar door het Leeuwarder grauw is gesloopt, toen het bewoond werd door den Spaanschgezinden Raadsheer Julius Dekema.
(11) Ter plaatse van de Leeuwarder Bioscoop, zuidzijde Nieuwestad.
(12) Een oude overlevering verhaalt evenwel dat de naam is ontstaan wegens het feit, dat over deze pijp een optocht van edelen, misnoegd over de Spaansche regeering, met D. Martena aan het hoofd, zou zijn geschied. Vermoedelijk zijn naar dezen edelman de bekende Doeke Martensperen geheeten.

---

>> begin

||| 46. LC 21 nov. 1936.
♦ De Ee (Friesch Ie = water), de benaming van het gedeelte van den ouden loop der Dokkumer Ee, tusschen Camstraburen en de voormalige Middelzee.
♦ Eeburg, een pakhuis weleer aan het begin van Oldegalileën, westzijde en nabij de Ee gelegen, wordt reeds omstreeks 1760 vermeld.
♦ De Eebuurt vormde vóór 1859 met Camstraburen één doorloopende streek, zich uitstrekkende langs de Dokkumer Ee. Nadat in genoemd jaar eene verbinding van dit vaarwater met de stadsgracht tot stand gebracht was, verkreeg het afgesneden oostelijke deel den naam van Eebuurt.
♦ De Eendracht was de naam van een thans verdwenen steenen oliemolen aan den Dokkumer Trekweg, nabij den mond van de Oude Meer.
♦ De Eestraat, van het Olde Galileën loopende naar de Dokkumer Ee, is omstreeks 1873 ontstaan tengevolge van de daaraan gelegen gemeenteschool.
♦ De Eewal, loopende van de Wortelhaven tot het Hofplein, en eertijds onderscheiden In Oude-, Nieuwe- en Oranje Eewal, bevat geen wallen meer sedert de demping in 1884 van den daarlangs stroomenden loop der Ee.
♦ De Egyptische Boonepot. Aldus werd genoemd vóór den aanbouw van het noordwaarts van de Harddraversbaan gelegen terrein, de aldaar toen eenzaam in het Nijland gelegen kapitale boerderij. Zij dankte dien naam aan den overvloed van zoogenaamde "Egyptische boonen", welke een speculeerend bewoner er had opgeslagen na de gevreesde aardappelziekte in ons gewest in 1845, gevolgd door misgewas, en de "broodrevolutie" in 1847.
♦ De Eikel en het Lam onder den Boom was de naam van een perceel aan de breedzijde der Nieuwestad, gelegen naast het toenmalige Hooghuis op den oostelijken hoek der Oude Lombardsteeg. Het werd in het voorjaar van 1842 gesloopt (1), en droeg waarschijnlijk dien zonderlingen naam naar een tweetal uithangborden, behoorende tot twee diverse perceelen, welke later tot één zijn samengetrokken.
♦ Het Engelsch Huis werd genoemd de slechts enkele jaren bestaan hebbende fabriek, met daaraan verbonden lakenhal, - in 1686 met steun van het Provinciaal bestuur in de Haniasteeg (2) tot stand gebracht -, waar onder leiding van de Engelsche manfacturiers George Neale en Robert van der Hoge, voornamelijk sarge-stoffen bereid werden.
♦ Espelbachshuis was het kasteel, staande op de noordzijde van den Oude Eewal, het derde huis oostwaarts van de Suupsteeg, hetwelk lang in het bezit was van het geslacht Espelbach, dat, hoewel van Duitschen oorsprong, later aan Friesche familiën verwant geraakte, zooals o.a. jonkheer Georg van Espelbach, die er in 1644 overleed. Het is in 1794 afgebroken.

>> begin

♦ Het Fabersbruggetje, ook genoemd Vijversbruggetje, eertijds gelegen in de Vijversbuurt over het slootje, dat achter de huizen van de Kapelstraat loopende, in de Stadsgracht tegenover de Kazerne uitliep, is in 1888 weggeruimd en vervangen door een duiker, welke het water daarna afvoerde. (In 1891 is ook het slootje gedempt). De naam is waarschijnlijk ontleend aan zekeren S.W. Faber, die met den onderhoudsplicht was belast.
♦ De Fabriekssteeg, vóór 1891 particulier eigendom, gelegen Achter de Hoven, draagt dien naam, omdat zij indertijd voerde naar de in 1887 geopende Leeuwarder Stroocartonfabriek.
♦ Fiswerd (aº 1543: Wyswart, Wijswerd), oorspronkelijk de benaming eener terp, ter plaatse van de tegenwoordige Algemeene begraafplaats aan de Spanjaardslaan, welke naam o.i. samenhangt met den mansnaam Fisse (2) (dus Fiswerd = de werd, waterkeering of terp, waar zekere Fisse een vooraanstaand persoon was). Nadat omstreeks 1460 aldaar een vrouwenklooster Sint-Anna gesticht was, welker zusters ("Wyswarde Byginen") den derden van Sint-Franciscus volgden, ging de naam van de terp over op het klooster ("het Convent van Wyswert"), hetwelk later is overgebracht binnen de wallen, ten noorden van de Bagijnestraat.
♦ Het Fliet (aº 1511: dat Fleet) is ontstaan door samenvloeiïng van het Oud- en Langdeel, de Greuns en Tynje, de Kurkemeer enz., en ontlast last zijn water, in westelijke richting stroomend, langs de Tuinen, bij de Meelbrug in de oude Stadsgracht. De naam hangt samen met het werkwoord vlieten = vloeien, langzaam stroomen. In den loop der tijden ging de naam eveneens over op de noord- en zuidwaarts van het vaarwater ontstane huizenreeksen, onderscheiden in Noord- en Zuidfliet, welke van lieverlede tot de voorstad het Fliet zijn aangegroeid. De Leeuwarder geslachten Flietstra, en, bij misspelling Vlietstra, evenals van der Vliet (4) hebben er hun naam aan ontleend. Behalve door fabrikanten en neringdoenden, werd het Fliet voornamelijk bewoond door schippers en visschers, en zoo verwondert ons niet, omstreeks 1680 aldaar een bord aan te treffen met de voorstelling van een aantal vischhoeken en daaronder:
"Hier maakt men allerhande hoecken op 't Vliet
Om gelt anders niet."
♦ De Flietsterbrug, oorspronkelijk een ophaalbrug, vormt sedert 1657 de verbinding te land van het Fliet naar de Tuinen, vóór 1818 door een slechts zeven voet breed poortje in den Stadswal, de Tuinster- of Nieuwe Flietsterpoort.
♦ De Flietsterfenne was een aaneengesloten weiland tegenover het pad naar Cambuur gelegen.
♦ De Flietsterwaterpoort, vaker als Tuinsterwaterpoort voorkomend, over het oostelijk einde van het water der Tuinen gelegen, was vóór den bouw van de Flietsterbrug, sedert omstreeks 1498 de eenige communicatie, en dat wel te water, voor de bewoners van het Fliet met het binnen de wallen gelegen deel van Leeuwarden. In 1818 word zij door een houten brug vervangen.
♦ De Flits, eertijds eene smalle waterlossing tusschen de huizen van het Sint Jobsleen in den Doeletuin, in de richting van oost naar west loopend en zich vervolgens naar het westen krommend, en aan beide uiteinden met geen ander stroomend water in verbinding staande, is in 1655 op last van het Stedelijk bestuur grootendeels gedempt, zoodat het voorloopig als scheiding tusschen genoemde huizen en tuin bestaan bleef. Later, bij verderen aanbouw, is de sloot geheel weggeruimd. De naam hangt ook hier waarschijnlijk samen met vlieten, dat het begrip vloeien, langzaam stroomen in zich sluit.
♦ De Florabuurt, een streek huizen aan den noordkant van den weg Achter de Hoven, dankt dien naam aan de omstandigheid, dat zij tot omstreeks het einde der vorige eeuw gelegen was te midden van warmoezerijen, tuinen en bloemkweekerljen.
♦ Het Frekkebuurtsje. Met dezen veelzeggenden naam werd langen tijd door den volksmond aangeduid de oostelijke streek van den Grachtswal, sedert 1878 ontstaan door den bouw van een viertal aaneengesloten kapitale heerenhuizen, zich uitstrekkende van Achter de Hoven tot de Romkeslaan.
♦ Het Fonteinspijpje, eertijds gelegen in den Stadssingel over de Fonteinsloot, werd - ter vervanging eener vroegere "barte" - in 1656 op kosten der stad gebouwd; het moest evenwel door "de Grasgenooten van het Nieuwland", daardoor uitwaterende, onderhouden worden. In 1872, bij de bestrating van den Singel, is het verlaagd en tegen het eind der vorige eeuw geheel verdwenen.
♦ De Fonteinsloot, eertijds een waterlossing op het Nieuwland, van west naar oost loopende tot aan de Stadsgracht(5), verschafte een lange reeks van jaren den brouwers, en ook andere ingezetenen der stad, versch water, waartoe daarbij een pomp en later een putstoel geplaatst werd. Vermoedelijk werd de sloot gevoed door een of meer wellen of bronnen en heeft zij daaraan haar naam te danken. Meermalen komt n.l. in Friesland het woord fontein voor in de beteekenis van wel of bron. (6).
♦ De Fortuin, het huis aan het Raadhuisplein, L 24, op den hoek van het Heerenwaltje, draagt nóg een uit 1666 dateerenden steen in den gevel met de traditioneele voorstelling van het Geluk: een maagd staande op een schelp, met tusschen hare handen een door den wind bewogen gen wimpel, en met het onderschrift: IN DE FORTUYN.
♦ De Fortuin is de naam van den korenmolen, eertijds staande op den Wirdumerpoortsdwinger, welke, na door de Stad aangekocht te zijn, in 1873 afgebroken werd, om echter onder denzelfden naam weer te verrijzen aan den Harlinger Trekweg, waar zij later herschapen is in eene groote stoommeelfabriek. (7).
♦ Het Fortuin heette nog omstreeks het midden der vorige eeuw het huis aan den noordkant van de Nieuweburen, en wel het derde huis van af den hoek van het Dokkumerend, ongetwijfeld naar een indertijd bestaand gevelteeken met de voorstelling van het Geluk.
♦ Het Fortuin. Onder dezen naam komt in 1815 een huis bij het Waagsplein voor, dat toen bewoond werd door een tabaksverkooper, die het merk "de Vergenoegde Landman" aanbeval.
♦ De Fokssteeg (aº 1543 Foechstrate) liep eertijds op eenigen afstand van en evenwijdig met den Eewal uit de Sint Jacobstraat naar de Groote Hoogstraat. Zij is verdwenen, nadat de noordelijk van de steeg gelegen huizen op den Eewal vanwege de Provincie aangekocht en meer zuidwaarts herbouwd zijn. De naam is vermoedelijk afkomstig van den toen bekenden notaris Lodewijk Fox, die in de Groote Hoogstraat in de nabijheid er van woonde.
♦ De Fraterniteit. Onder dezen naam stond in het laatst der 18de eeuw een aanzienlijk koffiehuis, gelegen aan de breedzijde der Nieuwestad, nevens de Waag, bekend. Daar hielden sedert omstreeks 1780 voornamelijk de Patriottisch-gezinde burgers hunne politieke bijeenkomsten, met het doel de leuze "liberté, égalité, fraternité" na te streven. Nadat deze Societeit in 1787 op bevel van Gedeputeerde Staten gesloten was, werd zij bij de komst der "Fransche broeders" in 1795 weder plechtig geopend. In 1800 is het huis tot eene particuliere woning verbouwd en later, in 1817 en '18, vernieuwd en vergroot. (8)
♦ Fribourg, een hofje voor minvermogende lieden, in 1872 door jonkheer mr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen oostwaarts naast het toen door Friezen bewoonde, Mariënburg, Achter de Hoven, gesticht, is aldus door hem genoemd naar het Zwitsersche Vrijburg, vanwaar het geslacht Vegelin afkomstig is.
♦ Het Friesch Koffijhuis, Wirdumerdijk 11, dateert reeds uit het begin der vorige eeuw, en herinnert aan een tijd, waarin koffie nog niet algemeen een volksdrank was. Het Nederlandsch Koffiehuis, Over de Korenmarkt 228, is mede van ouden datum. (9).

>> begin

♦ Het Galgediep, heette eertijds dat deel der Harlinger Vaart, hetwelk ten zuiden van de Galgefenne gelegen was. De overlevering wil dat hier vrouwelijke misdadigers, in zakken gebonden, door onderdompeling om het leven zijn gebracht.
♦ De Galgefenne, een gedeelte weiland op het Nieuwland, ten noorden van de Harlinger Trekweg, ontleende haar naam aan de aldaar, - zeker sedert 1546 - geplaatste galg, aanvankelijk ten behoeve der stedelijke rechtsoefening, en later zelfs tot die der geheele Provincie.
♦ Het Galgerak was eene andere benaming voor bovengenoemd Galgediep; rak beteekent hier een recht loopend deel eener vaart, hetwelk tusschen twee bochten begrepen is.
♦ De Galgestreng is een stuk bouwland, nabij de Galgefenne gelegen; streng is de naam, welke in Frieslands kleistreken wel gegeven wordt aan een lang, smal stuk land. (10)
♦ De Galileër Kerk, aan de Tweebaksmarkt gelegen, vormt gedeeltelijk nog een overblijfsel der kapel van het Minderbroedersklooster "Galilea", dat omstreeks 1472 op het tegenwoordige Olde Galileën gesticht werd, en in 1498, wegens de onrust der tijden, binnen de stad is overgeplaatst. In den volksmond heet zij "de Gleister Kerk".
♦ De Galileër Kerkstraat, in den volksmond "Gleister Kerkstraat" genoemd, welke oostwaarts van de Galileër Kerk, van het Nieuwstraatje tot het Droevendal loopt, is grootendeels door aanbouw in het laatste der 16de eeuw, na 1580, ontstaan.
♦ De Gaper heette nog omstreeks het midden der vorige eeuw het oostelijk hoekhuis Eewal Groote Hoogstraat. Ongetwijfeld was daar eens een apotheek gevestigd, waar de traditioneele kop van een "gaper" zich als gevelteeken vertoonde.
♦ De Gardenierssteeg op het Zuidfliet, twee huizen oostwaarts van de Pottebakkerssteeg, naar het Molenpad voerend, herinnert in den naam aan de gardenierslanden, voor den huizenaanbouw aan de zuidzijde van genoemd pad gelegen.
♦ De Gekroonde Kam hing omstreeks 1680 bij een Leeuwarder kammenmaker uit. Op den stok van diens uithangbord las men
(op de eene zijde:)
"Men maakt kammen sonder form ofte leest
't Komt alles uit de geest."
(op de andere zijde:)
"Het kammaken is raar.
Het is een konst openbaar."
♦ De Gekroonde Waarheid hing eertijds uit bij een boekdrukker in de Peperstraat, het eerste huis van den zuidelijken hoek Peperstraat Wirdumerdijk.
♦ Het Gerechte noemde men de Provinciale Gerechtsplaats in de Galgefenne, noordwaarts van de Nieuwlandsvaart, later genoemd Harlinger Vaart, waar tot het eind der 18de eeuw de lichamen der aldaar of binnen de stad terecht gestelde misdadigers aan een galg, op vier raden en aan drie vereenigde stangen, boven een gemetselden put, - tot afschrikwekkend voorbeeld - "den vogelen des velds ter prooije" gelaten werden. Voor den aanleg van den Harlinger Trekweg bereikte men de strafplaats langs een laan, welke zuidelijk van de Fonteinsloot liep, en waartoe een ijzeren hek toegang verleende. In 1559 werden de stijlen boven den put van ronde blokken zerksteen gemaakt, en werd op een der pilaren van de galg het volgende rijmpje aangebracht:
"Hier sijn gelaten twee gaaten
Van de metselaers deser stadt.
Wilt het praaten, 't spotten laten,
Of gij sult vullen eenen gat.
1559."
♦ De Geweldige of Geweldiger. Aldus werd genoemd het "Oudt Capittelhuys" van het voormalige Galileër Klooster, staande naast het kooreinde der Galileër Kerk, nadat het omstreeks 1589 aan de Provincie afgestaan was, om te dienen tot een "Gewaldige Provoost" van "het Malefits Gerechte", d.i. het Friesche Krijgsgerecht. Sedert de verbouwing van de Canselarij tot een Huis van Burgerlijke en Militaire Verzekering, in 1824, is het buiten gebruik gesteld en in 1831 op afbraak verkocht.
♦ De Geweldige steeg (aº 1617: "de Gewaldige steige") werd eertijds genoemd het noordelijk deel der Galileër Kerkstraat naar de hier gelegen Geweldige of Provoost van het Friesche Krijgsgericht.

(1) Daarna is het, met andere nabij gelegen huizen verbouwd tot het vernieuwde magazijn van A. Sinkel.
(2) In den tuin van het voormalige Martenahuis, ongeveer ter plaatse van het tegenwoordige Armhuis.
(3) en geene samentrekking is van Franciscusweerd, zooals W. Eekhoff in zijne geschiedkundige beschr. v. Leeuw. I, '96, aangeeft.
(4) O.a. Tjeerd Vlietstra, geb. 5 Juni 1818 te Leeuwarden; Jan Ekkes van der Vliet, geb. 11 Dec. 1797 te Leeuwarden.
(5) Onmiddellijk ten zuiden van de latere broodfabriek "de Hoop".
(6) Vgl. de Fetsefontein, de Sint-Bonifaciusfontein, beide te Dokkum; de Sint-Willebrordusfontein, eertijds (o. a. 1543) te Wolsum; het Fonteinebosch onder Kippenburg in Gaasterland.
(7) Van de Fa. Swildens en Kuipers. Later de Naaml. Vennootschap Stoommeelfabriek "Fortuna".
(8) Het was het bekende, thans afgebroken huis met balcon, laatst bewoond door Frieslands oud-gouverneur B.Ph. baron van Harinxma thoe Slooten.
(9) Later ontstonden nog het Nieuwe Friesch Koffiehuis, Ruiterskwartier 157, en zelfs een Leeuwarder Koffiehuis, Groote Hoogstraat 18.
(10) In de zandstreken van Friesland: stripe.

---

||| 48 LC 19 dec. 1936.
♦ De Heentsjemafenne (anno 1311: Heenthiamafenne), ook als Inthiemafenne en zelfs als Jantiamafenne voorkomende, was een stuk weiland, gelegen nabij het Leeuwarder Nieuwland, bij het Galgediep, aldus genoemd naar Wille Heentiama, in 1477 genoemd Olderman en in 1495 Schepen van Leeuwarden. Omstreeks 1500 is laatstgenoemde overleden.
♦ Heentsjemahuis, o.a. bewoond door vorengenoemde Wille Heentsjema en diens "huysfrouwe Jets" was een stins, eertijds staande op den westelijken hoek van de Groote Hoogstraat, aan de Brol. In het begin der 16de eeuw ging zij van het geslacht Heenstjema over op dat van Jongema (Juwingha), hetwelk haar in 1524 aan de stad verkocht.
♦ De Heere(n)gracht, ook Nieuwegracht, werd voornamelijk in de eerste helft der 16de eeuw de gracht genoemd, gevormd door het water van Turfmarkt, Tweebaksmarkt en Druifstreek. Zij was aldus geheeten naar de (Raads)heeren van het Hof van Friesland, hetwelk zijn zetel had in de nabijgelegen Canselarij.
♦ Het Heere(n)hof ("het Heeren Hoff ofte Gaerde") heette omstreeks 1550 de onbetimmerde, met lindelanen beplante ruimte, thans begrensd door het Nieuwstraatje (toen een sloot), de Oosterkade (toen de Stadswal), de Keizersgracht en (het toenmalige water van) de Druifstreek en een deel der Tweebaksmarkt. Als "'s Conincx plaetse" tot het zuidelijk er van gelegen Blokhuis behoorende, droeg het zijn naam naar dezelfde "heeren" als waarnaar de Heerengracht aan de westzijde er van genoemd was.
♦ Het Heere(n)logement wordt in 1813 vermeld, als staande aan den Wirdumerdijk. Onder denzelfden naam stond sinds 1820 bekend het gebouw, dat oorspronkelijk als Vrijmetselaarsloge gesticht was en hetwelk later grootendeels als Stadsschouwburg werd ingericht.
♦ De Heere(n)straat, strekkende van de Oude Oosterstraat naar de Korfmakerstraat, zal vermoedelijk dien naam danken aan dezelfde "heeren" als waarnaar de eertijds evenwijdig daaraan en oostwaarts daarvan loopende Heere(n)gracht genoemd is.
♦ Het Heere(n)waltje, vóór 1884 zijnde de smalle kade aan den oostkant van het grachtje, dat van het Raadhuisplein naar de Nieuwestad liep en in genoemd jaar gedempt is, heeft zijn naam te danken aan een verbastering van de Leeuwarder uitspraak ("Ee(r)denwaltsje") van het Aardenwaltje, waaronder men het oorspronkelijk aantreft. Later bracht men den naam blijkbaar in verband met de "heeren boterkoopers", die op het waltje hunne kantoren hielden, welke van de Waag uit over de toenmalige Tontjebrug gemakkelijk te bereiken waren.
♦ Het Heer Ivostraatje, voluit: 's Heeren Ivostraatje en in den volksmond van 's Her Ivestraetsje tot Serivestraetsje verbasterd, loopt in het verlengde der Kleine Kerkstraat, van de Groote Kerkstraat naar de Boterhoek naar den bewoner van het huis aan de Groote Kerkstraat, op den Zuidoostelijken hoek van het straatje, Jouw Johannez (= Heer Ivo Johannes), aanvankelijk pastoor te Britsum (1541) en te Hitsum (1543), daarna hoofdpriester van Oldehove, vervolgens pastoor van Nijehove en later eerste deken van het in 1570 ingestelde nieuwe kapittel. Hij is op 75-jarigen leeftijd in 1580 overleden. Zijn geliefdheid bij het volk bleef bewaard in het rijmpje, voorkomende in een geschrift van zijn tijd:
"Heer Ief
Heeft het volk lief". De straatnaam zelf komt voor in het Leeuwarder kniedeuntje:
"Hantsje-plak,
Butter en bak,
Kees en broad,
Slaen dy arme wever doad.
Laet him noch wat leve,
Hij kan soa netsjes weve.
Hier 'n draetsje,
Dar 'n draetsje,
Dat gaet na 't Serivestraetsje". ♦ Het Heidenshuis, volgens overlevering eertijds de benaming van het Vierhuis nabij de Dokkumer Ee, zou aldus genoemd zijn, omdat het als een soort beier in de 15de en 16de eeuw gebezigd werd tot herberging van zwervende zigeuners en andere bedelaars, welke men niet binnen de stadswallen duldde. Bij Staatsresolutie van 7 Juli 1596 werden deze "Heydenen, Egiptenaren ofte diergelijcke Lantloopers" geheel uit de provincie geweerd en verbannen.
♦ De Hellingbuurt, aan het Zuidfliet, gelegen in het verlengde van de tegenwoordige Menno van Coehoornstraat, met aan den oostkant de gemeentebewaarschool, herinnert in haar naam aan de balkhelling met scheepstimmerwerf, in 1766 door IJpe Abesz ongeveer ter plaatse van deze school opgericht op het erf van een vroegeren korenmolen.
♦ Het Hengstewad, in de Leeuwarder uitspraak Hingstewad (Friesch: Hynstewad). Onder deze benamingen kwam op verschillende plaatsen eertijds een paardewed voor, hetwelk noodzakelijk was voor de reiniging der paarden, die als toenmalig voornaamste middel van snelvervoer dienst deden. Zoo werd in 1623 buiten de Wirdumerpoort, en tien jaren later buiten de O.L. Vrouwepoort een paardewed gemaakt, in plaats van het "Olde Hinxtewad" op het Zwitserschwaltje, terwijl in 1777 op den Arendstuin een dubbel paardewed aangebracht werd. In 1840 ging men over tot demping van het wed buiten de oude brug nabij O.L. Vrouwe-buitenpoort; in 1857 geschiedde hetzelfde met het wed, ten dienste van de rijkspostpaarden, in de Potmarge naast de Potmargepijp.
♦ De Herderin is de naam van een oliemolen, welke in 1830 nabij het Noordfliet, aan den opweg naar Cambuur werd opgericht, en in de tweede helft der 19de eeuw is afgebroken.
♦ De Herne (anno 1465: "Hirna", anno 1520: "Herna", anno 1543: "Herne") komt voornamelijk in de eerste helft der 16de eeuw voor als een groot gedeelte "fenland", gelegen op het Nieuwland, in den hoek (Friesch: hern(e), horn(e), harn(e), begrensd in het zuiden door de Nieuwlandsvaart (thans Harlingervaart) en in het westen door de Swette. In 1520 is sprake van het "Hernaeijnd bij dio Galgafenne" en zelfs wordt in 1465 gesproken ken van een grietman "in da Hirnariucht op Liouwerdera Nyaland" en zijne mederechters, waaronder blijkbaar verstaan moet worden "de gecommitteerden der waterlossing van de Fonteinsloot".
♦ De Herstelling was omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een houtzaagmolen aan het Zuidfliet, het zevende gebouw westwaarts van den molen de Haan.
♦ De Heylefenne wordt in 1511 vermeld als een deel weiland, gelegen "buten Oldehoestera porten", d.i. buiten O.L. Vrouwepoort, welke fenne blijkbaar eens het bezit heeft uitgemaakt van zeker iemand, die den Frieschen mansnaam Heyle droeg.
♦ Het Hillemahuis, eertijds gelegen aan de Druifstreek, op den zuidoostelijken hoek van de Oude Oosterstraat, ongeveer ter plaatse van de tegenwoordige gemeenteschool, droeg dien naam naar het geslacht Hillema, hetwelk het eens bewoonde.
♦ De Hillemakamers is de naam van een achttal "diaconiekamers" aan de Hillemasteeg, welke door arme weduwen ten eeuwigen dage pro Deo bewoond mochten worden. De vier oudste woningen zijn na 1550 gesticht door den Leeuwarder schepen Obbe Dircx achter diens woning aan de Voorstreek, noordwaarts van het Amelandshuis. Daartoe legateerde hij, na het overlijden zijner dochter Thiets, non in het Bajumerklooster, bijna al zijn goederen aan het Oud Burgerweeshuis. De voogden van dit weeshuis droegen ze later over aan de diaconie der Ned. Hervormde gemeente, welke ze niets slechts deed vernieuwen, maar er tevens nog vier andere woningen achter, aan den noordkant, liet bijbouwen, daartoe in staat gesteld door eene bespreking van Frederik Hillema, zooals o.m. blijkt uit een eertijds aanwezig opschrift boven het nog bestaande poortje aldaar:
"De Wees-Vaers, stellende ter zij
De Kosten van het nodich bouwen
Schoncken aen de Diaconij,
Dees Kamers oudt, voor oude Vrouwen.
Fredrick Hillama quam daer naer
Deur Doods-Geschenck haer mildt vereeren
Waer deur dees Kamers allegaer,
Sijn nieus herbout tot zijnder Eeren". ♦ De Hillemapijp, tot 189? de pijp, over het water der Druifstreek, welke de Oude- met met de Nieuwe Oosterstraat verbond, is in genoemd jaar, bij de demping van de gracht, verdwenen. Zij was genoemd naar het indertijd onmiddellijk er bij gelegen Hillemahuis.
♦ De Hillemasteeg, ook onder den naam van Amelandssteeg voorkomend, was oorspronkelijk het pad, dat van de tegenwoordige Voorstreek naar het Amelandshof voerde. Ze is aldus genoemd naar denzelfden Hillema, als waaraan de er aan gelegen Hillemakamers hun naam danken.
♦ De Hoed was omstreeks 1830 en daarvóór het uithangsteeken van het huis aan de breedzijde der Nieuwestad, op den oostelijken hoek van de Vermaningssteeg, het vierde huis naast het huis "de Os".
♦ De Hoedemakerssteeg loopt van de breedzijde der Nieuwestad naar het Ruiterskwartier, en is de eerste steeg westwaarts van, en evenwijdig loopende met de Oude Lombardsteeg. Waarschijnlijk is zij genoemd naar een eertijds in deze steeg wonenden hoedemaker.
♦ Hoek (de Hoerne, de Horne; Anno 1426: de Hoek) was in het begin der 15de eeuw een aanzienlijke buurt, noordwaarts van het Amelandshuis, op den noordoosthoek, even buiten de oude stad. Het op genoemd huis zetelende geslacht Cammingha liet aan het noordelijk deel der buurt een eigen kapel stichten, waardoor zij tot een afzonderlijke parochie verheven werd. Reeds vroeg werd deze parochie, met die van Oldehove, gerekend tot de kerk van Leeuwarden (Anno 1426: "dien Hoek der to Liowert to Tzierka heert"). Staatkundig behoorde het kerkdorp evenwel nog lang tot Leeuwarderadeel, totdat na vele strubbelingen op 21 Januari 1435 het contract tusschen Leeuwarden en Pieter Cammingha volgde, waarbij bepaald werd, dat laatstgenoemde met al de hofsteden, welke hij met zijn kinderen en kleinkinderen te Camminghabuur, te Hoek en op Oosterterp bezat, ten eeuwigen dage met de stad onder één stadsrecht zouden behooren.
♦ Het Hoekster Achterom, van de Baljéebuurt tot het Hoeksterkerkhof, liep oorspronkelijk achter den stadswal om genoemd kerkhof hof heen.
♦ De Hoekster Brug, voerende van den Noorderweg naar het Hoekster Pad, oorspronkelijk slechts voor voetgangers bestemd, is na 1863 door een ijzeren rijbrug vervangen.
♦ De Hoekster Dwinger, ook als Hoeksterpoortsdwinger voorkomend, is het bastion, dat bij de algemeene versterking der stad in 1672, in het noordoosten daarvan, ten noorden van Hoek is opgeworpen. Na de doorgraving in 1830, ten behoeve van den aanleg van den Groningerstraatweg, is zij ten slotte geheel verdwenen.
♦ Het Hoekster End is de naam van den weg, loopende van het noordelijk eind der Voorstreek, westwaarts van de gasfabriek tot de Groote Draaiburg aan het "end" van de vroegere buurschap Hoek.
♦ De Hoekster Kerk. De kapel der Cammingha's werd later de kerk van Hoek; zij was gewijd aan de H. Maagd en martelares Catharina. Na de Hervorming deed zij achtereenvolgens dienst tot opname van pestlijders (1581-'83) als 's Lands Tuig- en Ammunitiehuis (tot 1691), (sedert 1695) Spinhuis, (sedert 1715) Zijdeweverij, Stads Werkhuis (1834-'74) hospitaal voor poklijders (1871), (1872-'74 opnieuw) Werkhuis, (sedert 1875) gemeentelijk hulpziekenhuis voor besmettelijke ziekten, Diaconessenbuis (1882-'93), (sedert 1894) gedeeltelijk als kerkgebouw der Vrije Evangelische gemeente. Door achtereenvolgende verbouwingen is het karakter van kerkgebouw geheel verloren gegaan.
♦ Het Hoekster Kerkhof, oorspronkelijk de ruimte om de kerk van Hoek, welke als begraafplaats gebezigd werd, is sedert omstreeks 1640 en volgende jaren der 17de eeuw grootendeels met huizen volgebouwd. Thans wordt onder dien naam begrepen de straat, loopende van het oostelijk einde der Wijde Steeg tot het Hoeksterpad.
♦ De Hoekster Kerkstraat. Onder dezen naam komt een enkele maal de Wijde Steeg, loopende van de Voorstreek tot het Hoekster Kerkhof voor.
♦ Het Hoeksterpad, loopende boogvormig van de Hoeksterbrug naar de Baljéebuurt, is ontstaan door afgraving van den Stadswal, van de Hoekster Poort af, tot nevens de Kazerne in 1838.
♦ De Hoekster Poort, ook Sint-Catharinapoort en Galileër poort genoemd. Oorspronkelijk stond deze waarschijnlijk aan het noordelijk einde der Breedstraat, bij de toenmalige brug over het water der Nieuweburen. Later werd zij meer noordoostwaarts verplaatst naar het eind der binnengracht, waar deze zich nevens de Hoeksterkerk, met de Ee vereenigde. Omstreeks het midden der 16de eeuw bestond zij uit een poorthuis met waterpoort daarnevens, en een ravelijn met buitenpoort en twee bruggen er voor. Meerdere malen werd zij vernieuwd en verbouwd, zoo in 1543, 1570, 1610, 1625, 1783 en 1786. In 1831 volgde de afbraak van de binnen- en de waterpoort en in het jaar daarop die van de buitenpoort (1).
♦ De Hoeksterpoortsbrug. Daaronder verstaat men thans de brug, welke destijds de Groote Draaibrug heette; zij voert van het Hoekster End over de Stadsgracht naar den Groninger straatweg. Een andere, de eigenlijke Hoeksterpoortsbrug, lag dicht bij de Hoeksterbrug, over de eertijds bestaande uitvaart uit de binnengracht, in noordwestlijke richting loopend, welke brug bij de verlegging van dit vaarwater, sedert 1865 noodzakelijk vervallen moest.
♦ De Hoekster Schans, ook Sint Catharinaschans geheeten, was een rondeel, dat omstreeks het midden der 16de eeuw aangelegd was achter de Hoekster kerk, aan den oostkant van de Hoeksterpoort, daar waar de stadswal zich zuidwaarts kromde. In 1581 is dit kleine rondeel vervangen door een groot driehoekig ravelijn.
♦ De Hoekster Singel, loopende langs de stadsgracht, van de Verversbrug tot den Zwarteweg, is sedert omstreeks de zeventiger jaren der vorige eeuw met huizen bebouwd.
♦ Het Hof van Friesland was in het laatste kwart der 18de eeuw een logement aan de Tweebaksmarkt, tegenover de Canselarij, "met vele groote kamers, en civil tractement", volgens een "Reisboek" van 1689, blijkbaar genoemd naar het er tegenover zetelende Hof, het hoogste rechtscollege tot 1811 in Friesland.
♦ Het Hofplein, ontstaan door achtereenvolgende overwelving van het water der Ee (2) in 1688 en '89, in 1715 en 1827, draagt zijn naam naar het tot 1740 noordwaarts hiervan zetelend Stadhouderlijk Hof.
♦ Het Hofstraatje, in 1658 aangelegd ter verkrijging van een mogelijken noordelijken uitgang van de toenmalige Westerkerk, verkreeg eerst later den naam, toen een galerij uit den tuin van het Stadhouderlijk Hof over de Oudegracht het vorstelijk gezin de gelegenheid schonk om de kerk van deze zijde te naderen.
♦ Het Holdingahuis, later ook Schwarzenberghuis genoemd, bewoond door het adellijk geslacht Holdinga en het daaraan verwante geslacht Schwarzenberg, stond ongeveer ter plaatse van het tegenwoordige Diaconiehuis in de Groote Kerkstraat. Het is omstreeks 1550 gesticht door Wilcko Holdinga, en sedert 1759 ingericht tot Armhuis van de diaconie der Ned. Hervormde gemeente.
♦ De Hollandsche Maagd was in den Patriottentijd een herberg, waar o.a. in 1785 alle excercitiegenootschappen in Friesland bijeen kwamen.
♦ Het Hondegat, in den volksmond "honneggat", noemt (noemde) men het arrestantenhok, en bij overdracht, het geheele gebouw, waarin zich zulk een hok bevindt (bevond), zooals het Blokhuis, het Stadhuis, het Bureau van Politie.

(1) De klok dezer poort, blijkens opschrift in 1517 aan den engel Gabriël gewijd, bleef bewaard, en hangt thans op Vijversburg aan het Zwartewegsend onder Rijperkerk.
(2) In 1884 gedempt.

---

>> begin

||| 50. LC 23 jan. 1937.
♦ De Kaai is in den volksmond de benaming van de Nieuwe Kade, welke zich van het oosteinde der Amelandsstraat zuidwaarts langs de stadsgracht tot de Tuinsterbrug uitstrekt. Zij is in 1825 door het slechten van den vroegeren stadswal ontstaan als een ruim plein, dienende als een geschikte kade tot lig- en losplaats van schepen, waarlangs in 1861 een steenen walmuur tot nabij den zuidoosthoek van de kazerne aangebracht werd.
♦ De Kaak, een hardsteenen verhevenheid, waarop in het midden de meer dan manshooge pronk- of geeselpaal opgericht was, bevond zich oorspronkelijk op den oostkant van de Brol, midden tusschen de beide bogen, eenigermate boven het water uitgebouwd; het voetstuk had toen een vierkanten vorm. Daarop werden uitsluitend mannelijke misdadigers voor lichte vergrijpen een uur of langer "te pronk gesteld", gegeeseld of gebrandmerkt (1). Na in 1615 vernieuwd te zijn, is zij in 1685 verplaatst naar het Raadhuisplein, op eenigen afstand van den linkervleugel van het Stadhuis; sedertdien bezat het voetstuk eene zeszijdige gedaante. Boven op de steenen zuil, welke als schandpaal diende, bevond zich een in steen gehouwen zittend leeuwtje, dat het wapen van Leeuwarden vertoonde. De aan den paal gekluisterde veroordeelde, die met het gelaat naar den paal gebonden was, aanschouwde bij het naar boven blikken telkens den geopenden muil van het leeuwtje. Vandaar, dat het weinig vleiend was, wanneer men te Leeuwarden van iemand zeide "Hij het de lieu in 'e bek sien!". Blijkbaar is in den Franschen tijd de steenen kaak voor het Stadhuis weggeruimd en werd daarna een roodgeverfde houten geeselpaal opgericht op het tijdelijk op het Hofplein opgeslagen schavot, aan welks gebruik omstreeks 1860 definitief een eind gemaakt is.
♦ De Kaatsbaan, vroeger een aan de smalzijde der Nieuwestad afgesloten steeg, welke aan den zuidkant van de Bagijnestraat toegang gaf tot een drietal woningen, - was blijkens haar naam - eertijds ingericht tot een kaatsbaan, zooals men die in vele plaatsen aantrof. Gelijk uit de smalle gedaante reeds viel op te merken, werd er niet het tegenwoordige Friesche kaatsspel beoefend, doch speelde men er man tegen man met het raket, of met rollende ballen, zooals ook de benaming raketbaan, balhuis of rolbaan voor dergelijke inrichtingen aanduidt. Ze waren zoowel open als overdekt en in het laatste geval van donkere binnenwanden voorzien, terwijl ze de plaats innamen van de vroegere schuttersdoelen.

(1) Eertijds ook wel verminkt. Zoo vermeldt een sententie van 1517 omtrent zekeren Heynrick van Eemick "..... geleyt te wesen op die Brolbrugge ende aldaer onder die kake gestelt te werden, daer men hem een stuck van synre tonghe die breete van eenen vinger offsnyden sall".

♦ Het Kalf is de naam der woning aan het eind der Kalvergloppe, aldus genoemd naar een steen in den gevel, met de voorstelling van een kalf - dat evenwel meer gelijkt op een drachtige koe -, met daarboven de letters Y-B-T-M en er onder het jaartal: 1743. Waarschijnlijk herinnert het dier nog aan een der vroegere koemelkerijen hier in de buurt.
♦ De Kalksteeg, loopende van de Bollemansteeg westwaarts naar het Bagijneklooster, is in het laatste kwart der 16de eeuw ontstaan op den, het voormalige klooster der Grauwe Bagijnen omringenden, grond. De oorsprong van den naam is ons onbekend.
♦ Het Kalverdijkje, oorspronkelijk van den Zwarteweg zuidwaarts voorbij het Schoppershof met een groote bocht weer naar den Zwarteweg tot een eind westwaarts van het Oud Tolhuis aldaar ombuigend, was langen tijd een modderige landweg, waarlangs het melkvee - inzonderheid kalveren - naar de verschillende daaraan gelegen boerderijen gedreven werd. Omstreeks 1850 is het laatste gedeelte van het dijkje tot vlak bij het Tolhuis recht doorgetrokken, terwijl het bij verschillende gelegenheden in een puindijk en ten slotte in een kunstweg is veranderd, welke van den kant der stad meer en meer door nieuwbouw wordt ingenomen.
♦ De Kalvergloppe, op de scheiding van Boterhoek en Sint-Jobsleen, in noordelijke richting tot aan de gemeenteschool no. 9 doodloopende, was oorspronkelijk een opgang naar den wal langs den oostkant van het voormalige Joodsche kerkhof aldaar. Voornamelijk in de tweede helft der 18de eeuw werd zij met een twintigtal woningen bebouwd. Zij ontleent haar naam blijkbaar aan het bovengenoemde huis "het Kalf", dat o.a. tot onderwijzerswoning heeft gediend.
♦ De Kalverstraat wordt genoemd in een advertentie, voorkomende in de Leeuwarder Courant van 22 Februari 1783; waarschijnlijk werd hiermede de vorengenoemde Kalvergloppe aangeduid. Een straat van dien naam is verder ons onbekend.
♦ De Kapelsteeg, van de Vijversbuurt In oostelijke richting loopend, is genoemd naar de hierin tot een lokaal voor godsdienstoefeningen omgebouwde bergplaats voor aardappelen, waarom de volksmond deze "kapel" aanduidde met den naam van "eerpelkerkje".
♦ De Kat was de naam van den oliemolen aan het begin van den noordelijken oever der Harlingervaart; vóór 1871 was het de eenige aldaar bestaande molen.
♦ De Kastmakerssteeg is een vroegere benaming voor de Stokerssteeg, een doodloopende steeg, eertijds uit het Ruiterskwartier in noordelijke richting gaande en gelegen tusschen de Drie Prinsedaalderssteeg en de Hoedemakerssteeg. Waarschijnlijk dankte ze dien naam naar een destijds bekenden kastmaker, die daarin woonde of er zijn kastmakerij gevestigd had. Misschien was het de in het laatst der 17de eeuw te Leeuwarden bestaande "vermaarde Hollandsche Kastmakerij", boven welks luifel men "op een tafereel" las:
"Ik verkoop en maak dit werck,
Goet van Hout, en net, en sterk,
Wilt na Holland nu niet reyse,
Ik maak het op de selve weijse.
Heb je lust wat te bestede,
Komt als vriend hier binnen trede.
Ik sal u na u believe,
Voor u gelt seerwel gerieve,
1690". ♦ De Kazerne "Prins Frederik", ter plaatse van het Arsenaal op den Amelandsdwinger van Stadswege in 1827-'29 gebouwd en plaats biedend voor 1400 man, is aldus genoemd naar Willem Frederik Karel, Prins der Nederlanden enz., geboren in 1797, overleden in 1881 en in 1825 gehuwd met Louisa Augusta Wilhelmina Amalia, Prinses van Pruisen. Hij was de eenige broeder van koning Willem en o.m. Grootmeester nationaal van de orde der Vrijmetselaren in Nederland. In den nacht van 14 op 15 Juni 1860 ging dit gebouw - naar wel beweerd is door brandstichting - in vlammen op en werd van rijkswege ter zelfder plaatse en in denzelfden trant herbouwd, ingericht tot legering van 1560 man. Na het vertrek van het garnizoen in de jaren 1895-'96 heeft zij haar beteekenis grootendeels verloren. In den mobilisatietijd verkreeg het gebouw den naam van
♦ de Kazerne Prins Hendrik, aldus genoemd naar Hendrik Wladimir Albrecht Ernst, Hertog van Mecklenburg, Prins der Nederlanden enz., geboren in 1876 en overleden in 1934, in 1901 gehuwd met Koningin Wilhelmina.
♦ Het Keerweer. Met recht droeg het zuidelijk gedeelte der Nieuweburen, van de Wabbe Wissesbrug tot de Koebrug dien naam, sedert in 1687 laatstgenoemde brug weggeruimd werd, nadat in 1676 de doorgang achter het Nieuwe Stadsweeshuis door het plaatsen eener staketting belet was. Na de demping van het water van het Schoenmakersperk, westwaarts van het weeshuis, had ook de naam Keerweer geen reden van bestaan meer.
♦ De Keetbuurt, gelegen noordoostwaarts van het kruispunt van de Potmarge met de tegenwoordige spoorlijn, is in 1830 ontstaan door den bouw van een zestiental woningen, ter plaatse eener te voren daar aanwezige zoutkeet.
♦ Keimpemahuis bevond zich omstreeks 1500 in de Groote Kerkstraat, op den oosthoek der Bontepapesteeg. Dit op kelders gebouwde huis, blijkbaar eens het eigendom van het geslacht Keimpema, deed o.a. omstreeks de helft der 16de eeuw dienst als woonplaats van den hoofdpriester der nabijgelegen parochiekerk van Nijehove, terwijl er kort te voren de Latijnsehe school in gevestigd was. Een ander Keimpemahuis was gelegen in het zuidoosten der stad, sedert Worp Keimpema daar in 1485 een stins gesticht had; de juiste ligging er van is ons onbekend. Naar alle waarschijnlijkheid was het niet ver gelegen van
♦ de Keimpemabrug, later Paardepijp geheeten, welke over het water van de Weaze de Peperstraat met de Oude Oosterstraat verbindt.
♦ De Keizer. Onder deze benaming komt in het laatste kwart der 16de eeuw voor als naam eener herberg (Ao 1583: "Joucke Melles, herbergier in den Keyser); waar deze zich bevond, is ons onbekend.
♦ De Keizersgracht, oorspronkelijk Blokhuisdiep geheeten, is omstreeks het einde der 16de eeuw gegraven van de Druifstreek af in oostelijke richting en vervolgens, ter hoogte van het tegenwoordige Huis van Bewaring, zich ombuigende in noordelijke richting langs den binnenkant van den toenmaligen stadswal verlengd tot aan het Droevendal. Na 1846 is dit noordelijk gedeelte met een deel der aarde van genoemden wal gedempt en draagt sedert dien den naam van Gedempte Keizersgracht, terwijl het overige deel der gracht voorbij het Huis van Bewaring in oostelijke richting tot het water van den Grachtswal doorgetrokken werd. De oorsprong van den naam is ons onbekend. Het vermoeden is uitgesproken, dat deze het gevolg zou zijn eener aardigheid van den bewoner der brouwerij de Druif op den hoek van Druifstreek en Keizersgracht, die in den zijgevel van zijn huis een in steen gehouwen druiventros plaatsen liet, met het onderschrift en - blijkbaar verkeerd - jaartal:
DIT IS DE KEIZERSGRACHT
GEGRAVEN 16(74).
♦ De Keizerskroon was de naam van het huis aan den Wirdumerdijk, op den zuidelijken hoek der Peperstraat gelegen, dat bij de verruiming van laatstgenoemde straat voor eenige jaren verdwenen is. Op het dakvenster daarvan was als geveleeken een gestyleerde, beschilderde houten kroon aangebracht. Van lateren tijd dateert:
♦ De Keizerskroon, eene herberg aan de Lange Marktslraat no 32.
♦ De Kerkhofslaan. Aldus wordt in den volksmond de Spanjaardslaan genoemd, naar de daaraan in 1831 aangelegde algemeene begraafplaats.
♦ De Kerkstraat, loopende van het Oldehoofsternaar naar het Jacobijner Kerkhof, en eertijds toegang gevende zoowel naar de parochiekerk van Oldehove als naar die van Nijehove, is later met een ombuiging naar het zuiden verlengd, waardoor de onderscheiding in Groote Kerkstraat (Anno 1570: "de groete Karckstraete") en Kleine Kerkstraat ("de Lutke of Cleijne Kerckstrate) is ontstaan. Een 17de-eeuwsch luifelschrift in de Kerkstraat gaf te lezen: "Sterven eer het nood doet
t'Erven van het vreemde goedt
Maakt een ander man tot voorspoet". Zoo stond aan den gevel van het huis van den bekenden boekdrukker Claude Fontaine, aan den noordkant van de Groote Kerkstraat, eenige huizen van den oosthoek der Doelestraat: "Die door bedrogh syn naesten schent,
Die Woord en Waarheit bits ontkent
En met zyn tong het hert beliegt
Zijn ziel, maer Godt hij niet bedriegt". Omstreeks denzelfden tijd las men op den stok van een uithangbord in de Kleine Kerkstraat, blijkbaar van een timmerman, of mogelijk het Timmerlieden-gildehuis:
"In Joseph die Davids geslacht een gebooren Soon was
Hebben wy Timmerluy verkooren tot een patroon ras".
♦ De Kerseboom was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van het derde huis aan de Keizersgracht, gerekend van het huis op den hoek van Keizersgracht en Druifstreek. Een ander huis, genaamd
♦ De Kerseboom, thans nog bestaande aan de westzijde van de Monnikemuurstraat, no. 103, draagt in den gevel een steen met de voorstelling van een met kersen beladen boom en het onderschrift: IN DE KARSEBOOM, dagteekenende - blijkens een jaarsteen mede in dien gevel - uit 1678.
♦ De Kettingbrug, eertijds gelegen over het zuidelijk eind van het water van het Heerenwaltje, droeg sedert 1693 dien naam, sedert de reeds bestaande brug veranderd werd in een valbrug met kettingen.
♦ De Klanderij, thans de naam van een hotel nabij de Wirdumerpoortsbrug, dagteekent van na het jaar 1891, toen de aldaar bestaande Nieuwe Stadsherberg, eveneens de Klanderij geheeten, wegens ondoelmatigheid afgebroken werd. Zij ontleende dien naam aan eene eertijds ter plaatse bestaande linnenververij, waar de stof door middel van eene kalander, een soort mangel, geglansd (gekalanderd) werd. Het omgelegen land geheeten
♦ het Klanderijland, in het zuiden begrensd door de sloot langs de tegenwoordige spoorlijn en in het westen door den weg naar Zwolle, strekte zich oostwaarts uit tot de scheidsloot van de zoogenaamde "bleek van Van Asperen" en is thans geheel met gebouwen bezet. De daar ontstane Klanderijstraat met haar zijstraten houdt eveneens de herinnering aan de linnenververij levendig.
♦ De Kleine Fenne, gewoonlijk met den volksnaam "it Klein Fentsje" aangeduid, was oorspronkelijk het tot beweiding van vee geschikte gedeelte van den Oldehoofsterdwinger. Nadat in 1882 de zich daarop korenmolen met het molenaarshuis door de gemeente aangekocht en afgebroken was, werd zij - ten behoeve der demping van het water van den Eewal - gedeeltelijk afgegraven en in 1885 geheel in een plantsoen herschapen.
♦ Kleyenburg, aan het uiterste oosteinde van het Zuidvliet gelegen, wordt reeds omstreeks 1570 vermeld. In 1601 werd het, evenals het Fliet, en het nabije Schilkampen als een afzonderlijke buurt genoemd. Misschien is de naam oorspronkelijk schertsend ontstaan in verband met het in de buurt plaats hebbend kleidelven ten behoeve van de op het Fliet gevestigde pottenbakkers.
♦ De Klok. (Zie de Bel).
♦ Het Klokhuis. Onder deze benaming stond sedert 1691 de, na de Hervorming buiten gebruik gestelde parochiekerk van Nijehove bekend, toen het tot een giethuis, hoofdzakelijk van klokken, ingericht werd. De naam heeft dus niets uit te staan met hetgeen men in Friesland gewoonlijk onder een klokhuis verstaat, n.l. een samenstel van gebinten op een begraafplaats in hetwelk één of meer luidklokken opgehangen zijn. Over een tijdvak van ruim een eeuw zijn in het giethuis alleen voor Friesland meer dan honderd klokken gegoten. Na als "klokhuis" te hebben afgedaan, en verder tot verschillende andere doeleinden gebezigd te zijn, is het gebouw in 1765 afgebroken.

Rectificatie: In het voorg. nummer gelieve men bij Het Huis van Berouw het begin aldus te lezen: "Der waren meensen, dy fertelden, dat 't boud waer" enz.

---

>> begin

||| 52. LC 20 febr. 1937.
♦ Het Laagpad is de naam eener reeks huizen in de Weerklank, aldus geheeten wegens zijn lagere ligging en als tegenstelling met de benaming van het Hoogpad, waarmee het onmiddellijk noordwaarts evenwijdig loopt.
♦ De Laan van Tulpenburg; zie: Tulpenburg.
♦ Het Lam is de naam van een korenmolen, eertijds staande op den Hoeksterpooptsdwinger, welke in 1830 van daar verplaatst is naast het begin van het voormalige Marsumer Binnenpad, buiten de Stadsgracht, tegenover den toenmaligen molen de Arend. In 1919 is deze laatste Leeuwarder molen afgebroken.
♦ De Landbuurt. Onder dezen naam verstond men in het midden der vorige eeuw een aantal huizen oostwaarts van het Fliet, op Wilaard, aan Tynje, Kurkemeer en Maadweg. Na 1893 is westwaarts van het begin van den Stienser Dijk een andere Landbuurt met vele zijstraten ontstaan, meer in 't bijzonder de Stienser Landbuurt genoemd.
♦ Het Landshuis of Landschapshuis, zoo geheeten, omdat daar sedert 1594 - ten tijde van de Republiek der Vereenigde Gewesten - de Staten van het Friesche land, het Landschap Friesland, hunne "landdagen" of vergaderingen hielden, stond eertijds ter plaatse van het Ritske Boelemagasthuis aan de Tweebaksmarkt. Aanvankelijk bezigde men daartoe het kapittelhuis van het Galileër Klooster, totdat dit in 1616 tot een fraai en ruim Provinciehuis omgebouwd werd. Na van 1811-'38 door de Rechterlijke macht in beslag te zijn genomen, is het in 1849 afgebroken. (1)
♦ 's Lands Welvaren was nog in het begin dezer eeuw de naam van een thans verdwenen herberg op den hoek van den Wirdumerdijk en het Wagenplein, nabij de Oude Koemarkt.
♦ De Lange Marktstraat is de naam van de streek ten noorden van de Nieuwe Veemarkt, louter uit logementen bestaande, welke na 1865 is ontstaan.
♦ De Lange Pijp is in 1611 als een lang brugplein ontstaan, door daarin op te nemen een drietal vrij dicht naast elkander liggende bruggen, n.l. de Weerdspijp, de Jurjen Innespijp en de Koebrug; in 1690 werd zij aan weerszijden van ijzeren leuningen voorzien, terwijl zij in 1869 aan den westkant nog eenige wijziging onderging in verband met de demping van het gedeelte der Oude Gracht, zuidwaarts van het Gasthuispijpke.
♦ De Lange Steeg loopt van het Noordfliet in noordelijke richting, evenals de westelijk er van gelegen Doorgaande Steeg, waarvan zij in het laatst der vorige eeuw 13 huizen verwijderd was.
♦ De Laurens Koster was omstreeks het midden der vorige eeuw de benaming van het huis aan de Voorstreek, onmiddellijk zuidwaarts van de Benthem, op den hoek van de Koningstraat, in hetwelk een boekwinkel gevestigd was.
♦ De Lazarusfenne was eertijds een deel weiland, onmiddellijk ten noorden van den Spanjaardsdijk gelegen, onderscheiden in twee gedeelten, waarvan het noordelijkste en kleinste de Kleine Lazarusfenne genoemd werd, in tegenstelling met het overige, de Groote Lazarusfenne geheeten. De naam was ontleend aan het Lazarushuis, tot omstreek 1688 eene instelling, waar reeds sedert het begin der 16de eeuw, misschien door de zusters van het nabijgelegen klooster Fiswerd, en sinds 1580 van Stadswege, de Lazarussenof Leprozen - - d.z. zij, die aan de besmettelijke ziekte de melaatschheid leden - verpleegd werden.
De poort van dit huis was beschilderd met de voorstelling van eenige Lazarussen, welke ongelukkigen men voornamelijk onder zwervende bedelaars en hunne kinderen aantrof. Hun was voorgeschreven, zich te onderscheiden door een witten band om den hoed, het dragen van handschoenen en van een viertal teekens op hunne mantels, waaronder het Stadsmerkteeken de Leeuw. Aangezien het hun verboden was, aan de deuren te kloppen, waren ze voorzien van een zoogen. lazarusklep, om zich door middel daarvan aan te melden. Tot 1636 was het hun verboden in de Stad te komen bedelen, en sinds dat jaar was het nog slechts op Zaterdag toegestaan. Wegens het verminderd optreden der gevreesde ziekte is het huis met zijne omgeving sedert Mei 1688 geamoveerd, waarna de Groote Lazarusfenne door een sloot geheel van den Spanjaardsdijk gescheiden werd.
♦ De Leeuw was de naam van een korenmolen op den Oldehoofsterdwinger, welke omstreeks 1884, in verband met de demping van den Eewal, is afgebroken. Reeds in 1620 werd daar ter plaatse een standerdmolen tot het malen van graan gesticht, welke, na in 1689 afgebrand te zijn, daarop waarschijnlijk als een bovenkruier is herbouwd.
♦ De Leihamer. Een huis Onder de Boompjes, het tweede van het Zwitsersche Waltje af, bevat in den voorgevel een memoriesteentje met het onderschrift: IN DE LEYHAMER. Het veld binnen de omlijsting, dat blijkbaar oorspronkelijk de voorstelling te zien gaf van een hamer, waarmee de leien door middel van nagels op het beschot bevestigd werden, is thans blanco. Naar alle waarschijnlijkheid werd het huis eertijds door een leidekker bewoond.
♦ Het Lekkumerdijkje maakte oorspronkelijk deel uit van den Zwarteweg, aanvankelijk loopende in noordoostelijke richting; vervolgens liep het, halverwege den afstand tusschen Groningerstraatweg en Bonkevaart, westwaarts, om daarna noordelijk om te buigen naar de Bonkebrug op Snakkerburen, van waar het verder noordoostwaarts naar het dorp Lekkum leidde. Het verloor zijne beteekenis en werd verder als weiland gebezigd, sedert het afbreken van genoemde brug in 1873, hetwelk verband hield met den aanleg van den Lekkumerweg. Deze, sedert 1867 aangelegde, grintweg is ontstaan, sedert Leeuwarden, Leeuwarderadeel en Tietjerksteradeel een jaar te voren gezamenlijk besloten hadden, een kunstweg aan te leggen van Leeuwarden via Lekkum en Miedum naar Giekerk. Hij vormt in het begin een deel van den Zwarteweg, tot waar deze om het Hoogterp oostwaarts omboog.
♦ De Leprozenweg, eene vroegere benaming voor den Spanjaardsdijk, werd aldus geheeten, omdat daaraan het Lazarushuis gelegen was, waarin lijders aan de lepra of melaatschheid verpleegd werden.
♦ De Lieve-Vrouwefenne was een stuk weiland, zuidwaarts van den Leprozenweg gelegen, welks jaarlijksche opbrengst vóór de Reformatie ten deel viel aan het Maria-altaar in een der parochiekerken binnen Leeuwarden.
♦ De Lieve-Vrouwepoort ("Ons Lieff Vrouwenpoorte), later kortweg Vrouwepoort, en zelfs Vrouwenpoort geheeten, stond oorspronkelijk midden in de Groote Kerkstraat bij de Oude Gracht, ongeveer ter plaatse van het vroegere Gasthuispijpke. Zij ontleende dien naam aan Onze Lieve Vrouwe, de beschermheilige der parochie Nijehove, waaraan ze was toegewijd. Naar de plaats, waarheen ze vandaar leidde, werd ze ook de Oldehoofsterpoort genoemd. Aan het eind der 15de eeuw werd zij, in verband met den nieuwen uitleg der stad, verplaatst naar het westelijk uiteinde der Nieuwestad, op den Hoogedijk, bij het begin der tegenwoordige Westerplantage. Voor deze poort werd niet lang daarna, noordwestwaarts, eene buitenpoort gebouwd. In 1579 is de binnenpoort grootendeels vernieuwd, en trachtte men voor haar - nu de Reformatie volkomen was doorgedrongen - den naam Bildtpoort ingang te doen vinden. Bij die vernieuwing werd het Mariabeeld, dat tot dusverre den buitengevel versierd had, vervangen door een klein steenen beeld van een krijgsman, "in Romeinschen wapendos met speer", hetwelk in den loop der tijden steeds voor de afbeelding van "een Spaansch veldoverste"(!) gehouden werd. (2) De binnenpoort onderging in 1612 wederom eene verbouwing; daarbij werd op de poort eene portierswoning, en aan weerszijden er van een toren geplaatst. Nadat in 1820 de Lieve Vrouwebuitenpoort wegens bouwvalligheid afgebroken was, volgde zeventien jaren later de afbraak van de Lieve Vrouwebinnenpoort.
♦ De Lieve Vrouwepoortsbrug, een lange houten brug, welke eertijds van de Lieve Vrouwebuitenpoort over de stadsgracht naar den Hoogedijk leidde, is na 1837 afgebroken, en vervangen door eene andere, eenigszins meer westwaarts gelegen, ongeveer ter plaatse van de tegenwoordige brug van dien naam.
♦ De Lieve Vrouwepoortsdwinger, een rondeel, dat aangelegd werd ter bescherming van de Lieve Vrouwepoort, verloor in 1572 op last van Stadhouder Caspar de Robles zijn halfcirkelvormige gedaante, en verkreeg sindsdien ongeveer den vorm van een gelijkzijdigen driehoek. Na 1837 is dit bastion opgelost in de Westerplantage.
♦ De Lieve Vrouwewaterpoort, ook Schavernekspijp genoemd, werd ongeveer ter plaatse van de tegenwoordige Schaverneksbrug, kort vóór 1498 over de toenmalige Nieuwlandsvaart gebouwd. Boven deze poort bevond zich een wachthuis. Na in 1623 afgebroken en geheel vernieuwd te zijn, werd het wachthuis in 1654 door de Stad aan de Provincie afgestaan, om te dienen tot "'sLands Kruithuis", als hoedanig het tot zijn afbraak in 1840 dienst heeft gedaan. De poort droeg haar naam ter onderscheiding van de Noordelijk ervan gelegen landpoort.
♦ De Liggende Os was nog tot in deze eeuw de passende benaming van een herberg aan de Oude Koemarkt, hetgeen door een uithangbord met de voorstelling van een in een weidelandschap geschilderd, liggend zwartbont rund, geïllustreerd werd.
♦ De Lindebaan was eertijds de naam van een deel van het erf van het Galileërklooster, het- welk thans begrensd wordt door de huizen van Nieuwstraatje, Tweebaksmarkt en Nieuwe Oosterstraat, welke benaming blijkbaar ontleend is aan eene beplanting met lindeboomen van die uitgestrektheid.
♦ De Lindeboom was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van het huis aan de Brol, bij den zuidelijken hoek van het Nauw. Eertijds stond n.l. daar ter plaatse een aanzienlijk gebouw met ten noorden daarvan een kleiner huis. Vóór dat groote gebouw, blijkbaar later als herberg ingericht, stond een oude lindeboom, "wiens takken door de kunst zoo vlak en breed uitgespreid waren, dat daarop, rondom den stam, een planken vloer met tafel en banken gemaakt waren, en welke, met eenige palen op den grond rustende, den bewoner van het huis de gelegenheid schonken, om daarop een klein gezelschap te ontvangen, tot welk einde er een brugsgewijze overgang uit het huis tot op dezen boomzolder was gelegd." In dien vorm komt de boom reeds voor op een kaart van 1616 en zij deed dit nog in het begin der vorige eeuw. Waarschijnlijk werd in de middeleeuwen hier ter plaatse onder den lindeboom recht gesproken, en moeten we onzes inziens in verband daarmee in het oude massieve, groote gebouw het oudste stadhuis (3) van Leeuwarden zien. De streek huizen, waarvan het gebouw de Lindeboom deel uitmaakt, tot aan de Peperstraat ontving den naam van Onder de Lindeboom.
♦ De Lindebuurt, in de wandeling het Lindebuu(r)tsje genoemd, sedert 1864 ontstaan, toen een particuliere bouwonderneming hier eene verbinding tusschen Olde Galileën en Hoekstersingel tot stand bracht. Eene vroegere beplanting van dit buurtje met lindeboomen was oorzaak van de benaming.
♦ De Lommerdsteeg, loopende van de Brol naar de Heerestraat, ontleent haar naam aan de tot voor weinige jaren terug aan het oostelijk eind er van gevestigde bank van leening of lommerd, welke eertijds schertsend wel Jan Snotlepel genoemd werd, toen nog de gewoonte bestond, om den beleeners voor hunne panden het geld op een ijzeren lepel aan te reiken.
♦ De Loodgieterssteeg, aan den oostkant der Voorstreek, acht huizen noordwaarts van de vroegere Collegesteeg, was vermoedelijk aldus genoemd, omdat een der vier huizen in die steeg bewoond werd door een bekend loodgieter.
♦ De Loopgraven. Deze naam droeg tot in het laatst der vorige eeuw, vóór de bebouwing, het complex weiland, gelegen tusschen Spanjaardsdijk en Noordersingel. Zij is waarschijnlijk eene herinnering aan de belegering der stad gedurende negen weken in 1498 onder graaf Willebrord van Schaumburg, die toen met zijn krijgsknechten grootendeels in het klooster Fiswerd gelegerd was, en vermoedelijk zijne aanvallen - ondersteund dpor loopgraven - wel het meest aan den minst versterkten noordwestkant der stad zal beproefd hebben.
♦ Het Looyersbruggetje bevond zich tot in het begin dezer eeuw op het Noordfliet, westwaarts van de Poppebrug, daar, waar in 1877 een begin gemaakt werd met een klinkerpad naar het oosten. Het ontleent zeer waarschijnlijk den naam aan eene eertijds daar zich bevindende leerlooierij of eekmolen, misschien die molen van het gild der Groote Looijers, waarvan reeds in 1680 melding wordt gemaakt.
♦ De Looyerstraat, van den oostkant der Singelstraat in oostelijke richting loopende, is sedert 1878 ontstaan op een terrein, dat gedeeltelijk door eene leerlooierij ingenomen werd.
♦ De Lutkebuurt (luttik = 't Friesche lyts: klein) is een andere benaming voor het tegenwoordige Dokkumerend.
♦ De Lutke Kerkstraat. Onder dezen naam komt oorspronkelijk de Kleine Kerkstraat voor.
♦ Het Luilekkerland is een buurtje, dat na de bebouwing van het Jacobijner Appelhof sedert 1580 ontstaan is, gaande van den westkant der Breedeplaats in westelijke richting, om vervolgens door een nauwer noordelijk gedeelte uit te loopen op de Nieuweburen. Waar dit buurtje, door lage en ondiepe arbeiderswoningen ingenomen, zijn naam aan dankt, is ons onbekend. [Wellicht is het een verbastering van Leidekkerland, aangezien zich aldaar indertijd een "panwerk" = dakpannenfabriek bevond.]
♦ De Lijkvaart, eertijds ongeveer ter hoogte van de Noorderbrug uit de Stadsgracht langs den Spanjaardsdijk in noordwestelijke richting loopend tot tegenover de Algemeene Begraafplaats, is sedert 1900 wegens bebouwing van den zuidkant van den dijk geheel verdwenen; het trottoir aldaar geeft nagenoeg nog het beloop van de vaart, die ten slotte weinig meer dan een sloot was, en waarlangs eertijds wel vervoer van lijken per praam naar het kerkhof plaats had, aan.

(1) Het monument, ter memorie van den vrede van Munster (1648) in den voorgevel van het gebouw aangebracht, is thans in het koor der Jacobijner Kerk ondergebracht, terwijl de massieve voorpoort een plaats heeft gevonden te Kornjum, bij het voormalige Martena State.
(2) Volgens W. Eekhoff is dit beeld, bij het wegbreken van de poort, in 1837, afgenomen en achter het Stadhuis geborgen. Wie onzer lezers kent de verdere geschiedenis van dit merkwaardig pronkstuk?
(3) Zie o.a. de gedeeltelijke afbeelding van dit gebouw op de schilderij door A. Beerestraaten (A°. 1662) in het Friesch Museum te Leeuwarden.

De Lieve Vrouwe binnen- en buitenpoort (achter de buitenpoort ziet men vaag den molen "de Leeuw" op het Klein Fentje).

---

||| 54. LC 20 mrt. 1937.
♦ De Nederlanden is de naam van een koffiehuis, in de Zuiderstraat, 1, na 1870 ontstaan; te voren droeg een dergelijke inrichting aan het Zaailand, westwaarts van de tegenwoordige Hoogere Burgerschool gelegen, dien naam.
♦ Het Nederlandsen Koffiehuis, Over de Korenmarkt 228, bestond reeds in de eerste helft der vorige eeuw. De naam werd waarschijnlijk gegeven in tegenstelling met het reeds bestaande Friesch Koffiehuis op den Wirdumerdijk.
♦ De Nieuwe Aardappelbeurs, een herberg, weleer aan het Ruiterskwartier, 165, verkreeg dien naam ongetwijfeld in tegenstelling met het vroegere koffiehuis de Aardappelbeurs op de Weaze, 46, nabij de Berlikumermarkt, waar eertijds vooral veel aardappelen uit Frieslands Noordwesthoek aangevoerd werden.
♦ Het Nieuw Blauwhuis, eene herberg, nabij het oostelijk einde der Verversbrug, aan het begin van Oldegalileën, wordt reeds omstreeks het midden der 17de eeuw vermeld. Zij was aldus genoemd, ter onderscheiding van de eertijds eenigszins westwaarts daarvan gelegen herberg het Blauwhuis aan de Dokkumer Ee {thans aan de Eebuurt), welke sindsdien het Oud Blauwhuis geheeten werd.
♦ De Nieuweburen, van de Dubbele Pijp westwaarts tot het Schoenmakersperk loopende, is aldus genoemd, omdat ze eerst laat - sedert de 15de eeuw - van het oosten uit ontstaan is, door bebouwing aan weerszijden van een deel der voormalige oude stadsgracht, welke in 1398 gegraven is. Het water der Nieuweburen is, wat het westelijk deel tot de Pottebakkersbrug betreft, in 1863 gedempt, terwijl twee jaren later de demping van het andere gedeelte volgde.
♦ De Nieuwe Doelen, het hotel aan de Korenmarkt, 199, staat ongeveer ter plaatse van het vroegere Minnemahuis. In 1830 werd het van de toenmalige bezitster gekocht door den logementhouder van "de Wijnberg" op den Wirdumerdijk, die het gebouw met veel kosten tot een logement liet ombouwen. De naam werd waarschijnlijk gegeven in tegenstelling met de Oude Doele, destijds een ontspanningsplaats voor het uitgaande Leeuwarden in den vroegeren hoek van den Grachtswal.
♦ De Nieuwe Duinkerken, een in het begin dezer eeuw verdwenen herberg aan het Groote Schavernek, 13, droeg dien naam ter onderscheiding van de oude herberg de Duinkerken, drie huizen meer noordelijk gelegen (Groot Schavernek, 7).
♦ De Nieuwe Eewal droeg, vóór de demping van het water, de daaraan gelegen zuidelijke huizenrij, tusschen de Minnemapijp en de Wortelhaven, gebouwd van 1613-'18. De naam is ontstaan als tegenstelling tot de huizenreeks aan den noordkant van het voormalige water van den Eewal gelegen en sedertdien de oude Eewal geheeten.
♦ De Nieuwe Fortuin was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan de breedzijde der Nieuwestad, het zesde van den oostkant der Oude Doelesteeg.
♦ De Nieuwegracht. Onder deze benaming vindt men een enkele maal de vroegere Heerengracht vermeld, blijkbaar, omdat vooral het westelijk deel, in 't bijzonder tusschen Korfmakersstraat en Tuinen, eerst in lateren tijd, na 1520, is bebouwd.
♦ De Nieuwe Hofstraat, een andere benaming voor het Droevendal, na 1580 ontstaan, is blijkbaar ontleend aan het Hof van Friesland, hetwelk zetelde in het een weinig noordwaarts daarvan gelegen gebouw der Canselarij.
♦ De Nieuwe Hopzak. Onder dezen naam komt reeds omstreeks het midden der 18de eeuw een herberg op den noordwesthoek van de Peperstraat voor, welke te voren, en ook omstreeks het midden der vorige eeuw eenvoudig als de Hop(pe)zak bekend stond. Of er ook een oudere Hopzak bestaan heeft, en waar deze zich dan bevond, is ons onbekend.
♦ De Nieuwe Kade, zie: de Kaai.
♦ De Nieuwe Kroon is omstreeks het midden der vorige eeuw de naam eener herberg op den Wirdumerdijk, het tweede huis van de vroegere Peperstraat. Onmiddellijk noordwaarts daarvan, op den zuidwestelijken hoek dier straat, stond de herberg de Keizerskroon, waaraan zij haar naam gedeeltelijk ontleend zal hebben.
♦ De Nieuwmarkt ("de Nijemarckt") is eene vroegere benaming voor de Turfmarkt, ontstaan in de eerste helft der 16de eeuw, toen dit gedeelte van stadswege als nieuwe marktplaats voor turf en hout aangewezen werd.
♦ De Nieuwe Oosterstraat, loopende van de Tweebaksmarkt naar de Oosterkade, is ontstaan staan na de demping in 1580 ter plaatse van de noordelijke gracht, welke eertijds het voormalige, zuidwaarts er van gelegen, Blokhuis omgaf. Zij verkreeg dien naam als oostelijke voortzetting van de Oosterstraat, welke sinddien de Oude Oosterstraat genoemd werd, en waarvan zij oorspronkelijk door de Hillemapijp over het thans gedempte water der Tweebaksmarkt gescheiden was.
♦ De Nieuwe Pijp, over het water der Nieuwestad gelegen, verbindt de Nieuwesteeg met de Oude Doelesteeg. Eertijds lag hier, evenals een weinig oostwaarts, een houten brug. Beide houten bruggen zijn 1621 vervangen door een gemetselde boog, welke, als gelegen midden voor de Nieuwesteeg, daaraan haar naam ontleende.
♦ De Nieuwestad (Ao 1456: Nye Sted) in de wandeling de Nijstad genoemd, is na 1435 ontstaan bij de uitlegging der stad sedert genoemd jaar, op het Nieuwland, toen buiten de oude stadsgracht gelegen (1). Binnen vrij korten tijd verrezen hier en in de omgeving tal van huizen, zoodat men met recht de nieuwe buurt als een kleine stad op zich zelf beschouwen kon, welke sedert dien met den naam van Nieuwestad aangeduid werd. Verschil in breedte tusschen den smallen noordkant en den breederen zuidkant gaf later onderscheiding in smal- en breedzijde der Nieuwestad.
♦ Het Nieuwe Stadsweeshuis (eigenl.: Nieuwe- of Stadsweeshuis), gelegen aan het Jacobijner Kerkhof, is in 1676, van stadswege gesticht, voornamelijk dienende tot opname van "stadsweezen". In de wandeling wordt het "it Blauwe Weeshuus" genoemd naar de kleur van de kleeding (2) der verpleegden, welke vóór 1749 effen blauw was, en sedert genoemd jaar in gedeeltelijk blauw gewijzigd werd. Ter onderscheiding van het reeds bestaande Old Burgerweeshuis werd het het Nieuwe Stadsweeshuis genoemd.
♦ De Nieuwesteeg, loopende van de Bagijnestraat naar de smalzijde der Nieuwestad, is eerst in het laatste kwart der 16e eeuw ontstaan door aankoop en afbraak van stadswege van twee tegenoverelkaar gelegen huizen met hunne erven, teneinde eene betere communicatie te verkrijgen tusschen genoemde straten. Hoewel de "steeg" in 1600 reeds geheel met een twaalftal huizen tot een rechte straat bebouwd was, bleef zij tot heden den naam Nieuwesteeg behouden.
♦ De Nieuwetoren, oorspronkelijk Sint Jacobstoren geheeten, verrees omstreeks 1540 van stadswege op den hoek van Hoogstraat en tegenwoordige Klokstraat, als klokkentoren, in plaats van den onvoltooid gebleven ouden toren van Oldehove. In 1884 is hij wegens bouwvalligheid afgebroken.
♦ De Nieuwe Waterpoort, eertijds oostwaarts van het Droevendal gelegen, is in 1778 tegelijk met de doorgraving van den stadswal aldaar, ontstaan, teneinde het water der Keizersgracht - na het ontstaan van het Nieuwstraatje - een betere doorstrooming te bezorgen. In 1846 is genoemde wal afgegraven en de poort gesloopt.
♦ De Nieuweweg wordt reeds omstreeks 1530 vermeld als een pad van "15 houtvoeten" breedte, ter plaatse van het tegenwoordige Ruiterskwartier, onmiddellijk noordwaarts van den toenmaligen stadswal. Hij diende om dien wal vrij te houden, en den toegang naar het bolwerk, voornamelijk met geschut, te vergemakkelijken. In verband met een uitlegging van de stad, meer zuidwaarts, is bedoelde wal in 1621-'23 afgegraven.
♦ De Nieuweweg, loopende van de Huizumerbrug tot het Stads Ziekenhuis, in na 1841, het jaar der stichting van laatstgenoemde inrichting, ontstaan. Ten einde aldaar een toegang tot het ziekenhuis te verkrijgen, werd de toenmalige Huizumer Waterpoort afgebroken, en de wal oostwaarts daarvan geslecht, waardoor een bepuinde reed naar de Tweebaksmarkt kon ontstaan, welke spoedig met huizen bebouwd, aanleiding heeft gegeven tot het ontstaan van dezen nieuwen weg.
♦ De Nieuwe Wereld (Ao. 1511: Die Nije Werlt). Deze naam komt in het begin der 16de eeuw voor als een huizencomplex in het noordoosten der toenmalige stad, in het Hoekster espel. Waarschijnlijk was het een schertsende benaming voor een snel opgekomen stadsgedeelte.
♦ Het Nieuwland (Friesch: "It Nijlân"), meer bijzonder het Leeuwarder Nieuwland, is de benaming van het tot het Leeuwarder stadsgebied behoorende gedeelte, westwaarts van den voormaligen oostelijken dijk gelegen, die tot bescherming diende van de tot in de 14de eeuw bestaande Middelzee, waaruit het Nieuwland opgeslikt is. De begrenzing werd in het westen gevormd door den Swettedijk. In 1465 bezat het "Liouwerderd Nyaland" nog een afzonderlijk "Hirna riucht", waarschijnlijk gecommitteerden tot de waterlossing van dit nieuwland.
♦ De Nieuwlandsvaart, waarschijnlijk oorspronkelijk een oude slenk in de voormalige Middelzee, is later vergraven tot Harlingervaart, en liep van de tegenwoordige Westerpijp in zuidelijke richting en vervolgens voorbij het vroegere Verlaat westwaarts tot Ritsumazijl. De vaart, welke reeds vóór 1507 bestond, is aldus genoemd, omdat zij het Nieuwland doorsneed.
♦ Het Nieuwstraatje, loopende van de Tweebaksmarkt tot de Gedempte Keizersgracht, is in het laatst der 17de eeuw ontstaan tengevolge van de demping der voormalige sloot, welke aan den zuidkant de scheiding vormde van het erf van het Galileër Klooster.


♦ De Noteboom is de naam van een huis in de Molensteeg, no. 13, waar in den gevel zich een 17de eeuwsch memoriesteentje bevindt met de voorstelling van een dichtbebladerden boom, waaronder te lezen staat: IN DE NOOTE BOOM.
♦ De Noorderbrug, een draaibrug over de stadsgracht voor het oostelijk eind der Spanjaardslaan, is omstreeks 1859 aldaar gelegd, in verband met de doorgraving bij Camstraburen.
♦ De Noorderdwinger was een voormalig bastion, dat na 1581 nevens het Schoenmakersperk aangelegd is.
♦ De Noorderkade ontstond door het slechten van den stadswal, westelijk van de Hoeksterpoort, sedert 1841; zij was bestemd tot ligplaats van schepen in de noordwaarts er langs loopende stadsgracht. Door het dempen van deze gracht ontstond omstreeks 1862 de tegenwoordige Noorderweg, westwaarts van de Hoeksterbrug.
♦ De Noordersingel, van de Noorderbrug met eenige bochten westwaarts loopende naar de samenkomst van Spanjaardslaan en Marssumerdijk, vormt een deel van den vroegeren stadsbuitensingel, sedert 1639 aangelegd.
♦ De Noorderweg: zie Noorderkade.
♦ De Noteboom. Onder dezen naam komt omstreeks 1800 de Sint Dominicuskerk voor, toen nog een schuilkerk op de bovenverdieping van een huis in de Speelmansstraat, met ingang in de Bontepapesteeg. Waarschijnlijk kwam in dat huis eertijds de noteboom als gevelteeken voor.
♦ Het Nuunderpad. Onder deze benaming kende men nog tot in het laatst der vorige eeuw den Oostersingel, als deel van den sedert 1639, om de buitenzijde der stadsgracht aangelegden singel, welke na 1641, ter meerdere begaanbaarheid, af en toe met puin en schelpen (Friesch: nuunders) bestrooid werd.
♦ Nijd baart Strijd. Aldus heette nog in het midden der vorige eeuw het huis aan de oostzijde van de Sint Jacobsstraat, no. 22, naar de gevelspreuk, welke eertijds aan dat huis voorkwam.
♦ Nijehove was eertijds eene parochie, binnen de stad Leeuwarden ontstaan, waarschijnlijk nadat na 1149 de uitgestrekte parochie Leeuwarden zich in meerdere afzonderlijke parochiën - waaronder die van Oldehove - had gesplitst. Hare kerk met kerkhof (hove) ontstonden blijkbaar later dan die van Oldehove, vandaar den naam.

>> begin

♦ Ockingahuis, eertijds gelegen aan den westkant van de Weaze, ongeveer ter plaatse van het tegenwoordige perceel no. 12 aldaar, was eens het bezit van het aanzienlijke geslacht Ockinga.
♦ Het Old Burgerweeshuis (eigenlijk: Old- of Burgerweeshuis) is in 1534 gesticht door Auck Peters-dochter, echtgenoote van Lieuwe Lieuwesz, schepen der stad. Het was oorspronkelijk gelegen aan het tegenwoordige Raadhuisplein ter plaatse van de aldaar staande schoolgebouwen, nadat het eenige flinke uitbreidingen ondergaan had. Sedert 1876 is het overgebracht naar het inmiddels gestichte gebouw op den westhoek van Zuiderstraat en Zaailand. Hoog boven den ingang op den hoek leest men in medaillon:
GOD IS EEN VADER DER WEEZEN. In de wandeling draagt het den naam van "it Rooie Weeshuus", omdat de kleeding der weezen oorspronkelijk gedeeld: rood en zwart was. Volgens den fundatiebrief van dit weeshuis zouden als verpleegden alleen opgenomen worden "borgers kynderen vt dese staed". Na de stichting van het Nieuwe Stadsweeshuis, na 1675, verkreeg het den naam van Old Burgerweeshuis.
♦ Olde- of Oude-Galileën (Friesch: Alde-Galeijen, Alde-Gelijen, Alde-Gleijen; Leeuwardersch: Ouwe Gleijen) is eene oude buitenbuurt aan den noordoostkant der oude stad, op eenigen afstand oostwaarts langs de Dokkumer Ee loopend en voortgezet door het oude voetpad naar Lekkum. De buurt ontleent haar naam aan het in 1472 door den edelman Tsjomme Oenes Wiarda en diens echtgenoote Atsje Bonninga gestichte Franciscaner mannenklooster "Galilea", ongeveer ter plaatse van de plek, thans nog als Kloosterburen bekend. Eerst omstreeks 1490 was dit klooster geheel voltooid, waarna het acht jaren later, - wegens de onrust der tijden - binnen de stadswallen, zuidwaarts van het latere Droevendal, werd overgebracht. Eerst sedert het begin der 17de eeuw volgde de aanbouw van den westkant, terwijl de oostkant in den loop der 19de eeuw volgebouwd werd.
♦ De Oldehoofster Dwinger, een voormalig bastion op den noordwesthoek der oude stad, nabij de Oldehove, is, op aanwijzing van graaf Willem Lodewijk, sedert het najaar van 1619 opgeworpen, en na buiten gebruik gesteld te zijn, in 1844 tot plantsoen vergraven.
♦ Het Oldehoofster Kerkhof, oorspronkelijk een dorpskerkhof, dat zijn naam blijkbaar aan het er bij behoorende dorp bezorgde, was in het begin der 19de eeuw uitgegroeid tot de eenige begraafplaats binnen de oude stad, waar tot in 1833 begraven werd.
♦ De Oldehoofster Poort is eene andere benaming voor de Lieve-Vrouwe Poort.
♦ Het Oldehoofster Tichelwerk, ook als Sint Vitus Tichelwerk voorkomend, was eene steenbakkerij ten oosten der stad, achter Schilkampen, bij Wilaard, sedert omstreeks het eerste kwart der 16de eeuw eigendom der geestelijkheid van Oldehove. Tot de voorwaarden van verhuring behoorde o.m. de bepaling, dat "van elcke brant, ter Kercken te profyte, seuven duysent steens" zouden komen.
♦ De Oldehoofster Waterpoort is in 1661 in den stadswal, noordwestwaarts van de Oldehoof aangebracht, waardoor het toen doorgegraven zoogenaamde Oud Kanaal naar den Boterhoek gelegenheid kreeg, in de stadsgracht uit te loopen. Ten einde de onkosten daarvan te dekken, was o.m. eene belasting van twee gulden op elk der graven van het Oldehoofster Kerkhof gelegd. In verband met de demping van genoemd kanaal is in 1868 de poort geamoveerd.

(1) Het gedeelte smalzijde Nieuwestad tusschen de latere Tontjepijp en Koebrug lag evenwel toen reeds binnen de stadsgracht.
(2) Ook het Weeshuis was vóór 1888 grootendeels uitwendig grijs-blauw geschilderd.

---

>> begin

||| 56. LC 17 apr. 1937.
♦ De Paardepijp, over het water der Weaze, verbindt de Peperstraat met de Oude Oosterstraat. Naar alle waarschijnlijkheid is zij genoemd naar het feit, dat zij van den aanvang af - behalve voor voetgangers -, tevens voor met paarden bespannen rijtuigen bestemd was Om dezelfde reden werd de voormalige Havenbrug wel genoemd de Paardebrug.
♦ De Papebrug lag omstreeks het midden der 16de eeuw over het water der Voorstreek en leidde van de parochiekerk van Hoek naar het Dokkumerend. In genoemde eeuw had paap slechts eenvoudig de beteekenis van priester (vergel.: de Bontepapesteeg).
♦ De Papingafenne wordt reeds in het laatste kwart der 15de eeuw vermeld als een groot stuk weiland, ten noorden van Papingastins gelegen (anno 1484: "dae fenna by Paepinghastins"), aan welker huiskapel het in genoemd jaar gemeenschappelijk met het Sint Anthonygasthuis, in eigendom behoorde; de noordelijke stadsgracht, in 1868 gedempt, was er doorheen gegraven.
♦ De Papingastins (anno 1468: "Papinghastins") stond weleer aan den noordkant van de Groote Kerkstraat, ter plaatse van het gebouw, no. 13, waarin men nog gedeeltelijk de "huysinge met dwarshuysinge", toren en voorplein der voormalige stins herkent. De naam herinnert aan de oorspronkelijke bewoners van dit "steenhuys", leden van het adellijk geslacht Papinga.
♦ Het Paradijs was in het laatste kwart der 17de eeuw een herberg, waar een uithangbord te lezen gaf:
"Komt gy van de rys, en zoekt gy Logys,
Soo komt doch Logeeren in 't Paradys,
Want daar is Bedding, Drank en Spys,
En alderhande soort van Vleys".
♦ De Passer en Winkelhaak was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan de zuidzijde van de Nieuweburen, het tweede oostwaarts van de Breedstraat en denkelijk genoemd naar een uithangteeken, genoemde beide voorwerpen voorstellende.
♦ De Pastoriefenne wordt omstreeks het midden der 16de eeuw vermeld als een stuk weiland, zuidwaarts van de Leproze gelegen en aldus geheeten, omdat zij het eigendom was eener pastorie, waarschijnlijk die van de Oldehoofster Kerk.
♦ Het Peperhuis (anno 1581: "het Peeperhuys") komt in het laatste kwart der 16de eeuw voor als een gebouw, wellicht een opslagplaats van peper, staande op de Nieuweburen. De juiste plaats daarvan is ons onbekend.
♦ De Pepernotekerk. Tengevolge van het bedanken van dominé A. Brink van Dordrecht, scheidden vele reactionaire leden der Leeuwarder Hervormde gemeente, onder den krankenbezoeker J. Corvinus en zekeren bakkersknecht en oefenaar Jan de Jong (1) zich af en vormden een eigen Hervormde gemeente, welke slechts twee jaren - onder groote beroering - bloeide en welke vervolgens, op last van het Departementaal Bestuur opgeheven werd, hoewel haar aanhang, vooral in eenlge dorpen, nog lang bestaan bleef. Het vergaderlokaal der gemeente, naast den Nieuwe Toren gelegen, droeg in den volksmond schertsend den naam van "de Peperneutekerk".
♦ De Peperstraat (Friesch: Piperstriette), voerende van de Weaze naar de Nieuwestad, vóór de verbreeding in den jongsten tijd eene vrij smalle doorgang, zou haar naam dragen "van het menigvuldig gebruik van peper en andere specerijen, welke hier verkocht" werden, en wel reeds omstreeks het midden der 16e eeuw, - zoo niet vroeger. (2) Een andere meening omtrent den naamsoorsprong is deze, dat namelijk in de straat een peperhuis (Friesch: piperhûs) stond, ten behoeve van de "pypebewairders" (3) of pipers, d.w.z. beambten, van stadswege aangesteld, gesteld ten einde op den invoer van belastingschuldige waren toe te zien en de verschuldigde rechten daarvoor in te vorderen, in verband waarmee het entrepôt dier waren, voornamelijk bier en wijn, zich in de nabije Kelders naast de Brol bevond (4).



♦ De Perksbrug, oudtijds ook Gerkesbrug genoemd, lag eertijds over het water der oude gracht en verbond de Pijlsteeg met het Schoenmakersperk. In 1856 is zij afgebroken, om plaats te maken voor
♦ de Perkspijp. Zij is omstreeks 1864 verdwenen tengevolge van de demping in genoemd jaar van het gedeelte der oude gracht, van deze pijp loopende in westelijke richting.
♦ De Perksteeg was vóór omstreeks 1865 een steeg aan het Schoenmakersperk, welke ten Noorden van het tweede huis van de Perksbrug af in westelijke richting liep. Door den bouw van het nieuwe Sint Anthonygasthuis is zij geheel verdwenen.
♦ De Perkstraat loopt van het Perkswaltje in oostelijke richting tot aan het Jacobijner Kerkhof.
♦ Het Perkswaltje, dat in 't geheel geen "waltje" meer is, verloor zijn naam bij de demping in 1864 van dat gedeelte der oude gracht, waaraan het, - westwaarts van de toenmalige Perkspijp - gelegen was.
♦ Het Pesthuis; zie het Stads-Pesthuis.
♦ Het Peterseliewaltje, in den volksmond Pieter seliewaltje geheeten, is de naam van een streek huizen op het Oldegalileën, langs den noordkant van een sloot gelegen, welke noordelijk van de Tonslagerij, westwaarts in de Dokkumer Ee uitloopt. Oorspronkelijk lagen hier gardenierslanden, en zoo zal de naam schertsenderwijze ontleend zijn aan een der hoofdproducten, de peterselie, welke hier eertijds verbouwd werd.
♦ De Phoenix was reeds in de eerste helft der vorige eeuw de naam van een logement aan de westzijde der Sint Jacobsstraat, no. 11, en stellig aldus genoemd, sedert het herbouwd is na een brand, zoodat het, - als de vogel Phoenix uit de Egyptische sage - opnieuw herrezen is..
♦ Pietersburen is de naam van een rij gebouwen met arbeiderswoningen aan den zuidkant van het Fliet, ten oosten van de Blauwebrug, in het derde kwart der 18de eeuw gesticht door den ondernemenden industrieel Pieter Luitjens van der Meulen (geboren in 1720 te Donkerbroek, sedert 1772 burger van Leeuwarden) en diens broer Haye.
♦ De Pipsteich; zie Poptasteeg.
♦ De Polle is de naam van een reeks woningen, staande op een hooggelegen gedeelte (Friesch: pôlle) van de Weerklank.
♦ Het Poortje, staande op Pietersburen, gaf eertijds toegang tot een aantal woningen, welke werden aangeduid als: Achter het Poortje
♦ Het Poortje, staande in de Boterhoek, naast het 15de huis, oostwaarts van de Korstbijtersteeg, gaf eertijds toegang tot eenige woningen, welke werden aangeduid als: In het Poortje.
♦ De Poppebrug, een "trapkebrug", lag tot omstreeks het laatst van 1936 over het water van het Fliet, ten noorden van de Poppebuurt en is thans vervangen door eene er naast gebouwde ophaalbrug.
♦ De Poppebuurt, eene reeds in de 17de eeuw bestaande buurt met veel bedrijvigheid aan den zuidkant van het Fliet, is ongeveer halverwege tusschen Pietersburen en Schilkampen gelegen. Misschien is zij genoemd naar zekeren Poppe Janz, wiens zoon Jan Poppesz o.a. in 1699 een pelmolen in de Galgefenne bouwen liet.
♦ De Poptakamers was de naam van een aantal eenvoudige woningen in het Ruiterskwartier, bestemd tot huisvesting van arme weduwen "om niet", en oorspronkelijk gebouwd door toedoen van Eesk van Popma, gehuwd met Sybolt van Aylva. Dit echtpaar woonde aan de breedzijde van de Nieuwestad, ongeveer ter plaatse van het tegenwoordige perceel no. 58. In 1628 werd hun woning aangekocht door Jacob Hendrix, gehuwd met Lutske Popta, op wie blijkbaar de vergeving van het om niet bewonen van de sedert genoemde "Poptakamers" is overgegaan. Hun kleinzoon Dr Henricus Popta (5), advocaat bij het Hof van Friesland, een latere bewoner van het huis aan de Nieuwestad, deed genoemde kamers waarschijnlijk verbouwen en vermeerderen (6), en bezorgde tevens die aan een bleekveld veld gelegen woningen een uitgang, onmiddellijk oostwaarts van zijn huis gelegen. Deze uitgang liet hij afsluiten door een nog bestaand fraai bewerkt poortje, naar hem het Poptappoortje, en naar een lateren eigenaar der woningen, het Struivingspoortje genoemd.
♦ De Poptasteeg, in den volksmond de Pipsteich geheeten, en eertijds als de Poptastraat voorkomend (anno 1679: "10 kamers, staande aan de Poptastraat bij de costerij binnen Leeuwarden") is een sedert het laatste kwart der 16de eeuw ontstane steeg, loopende van de Nieuweburen, van het vijfde huis oostelijk van de Breedeplaats af, naar Achter de Groote Kerk. Voorheen bevonden zich in deze steeg een tiental woningen, welke "om niet" bewoond werden, en eigendom waren van Elisabeth Jans Popta (7), gehuwd met Tjallingius Buijtepost.
♦ Die Port von Cleve was tot in het begin dezer eeuw de naam van een koffie- en bierhuis aan den oostkant van de Sint Jacobsstraat, no. 26, hetwelk doorliep tot de Groote Hoogstraat, no. 31. De naam is een algemeen voorkomende voor dergelijke inrichtingen.
♦ De Posthoorn was tot omstreeks 1871 de naam van een herberg, staande aan den westkant van de Potmarge, zuidwestwaarts van het naast de Potmargepijp gelegen, en in 1857 gedempte paardenwed, bestemd voor de rijkspostpaarden, welke bij genoemde herberg uitgespannen werden. Sedert de opheffing der paardenposterij enkel tot herberg gebruikt, is zij in 1871 afgebroken, om plaats te maken voor een aantal andere huizen.
♦ De Posthoornsteeg is een steeg, na 1867 aan het Zuiderplein, langs den westkant van de voormalige herberg de Posthoorn ontstaan door den aanbouw van woningen, westwaarts van de Potmarge.
♦ De Poststraat, loopende van de Minnemastraat naar de Groote Hoogstraat, is misschien genoemd naar een reeds in de 15de eeuw in de nabijheid gelegen "post of brug" (8). Zoo leest men in een oorkonde van 1466 "by da post in der Hagerstreta" (= de Hoogstraat).
♦ De Potmarge, nog in het begin der 19de eeuw onderscheiden in Groote- en Kleine Potmarge, is het water, dat uit de Greuns voortkomende, tegenover de Huizumerbrug, in noordelijke richting, in de stadsgracht uitloopt. De naam is misschien een verbastering van Potmarne (Potmardunga), waarin pot = pet, het Friesche woord voor poeltje en marne de benaming voor een waterlossing beteekent; zoodat de oorspronkelijke naam dus zou duiden op een water, door een of meer poeltjes stroomend (9). Gedeeltelijk vormt zij de zuidgrens van het Stedelijk gebied.
♦ De Potmargebrug, van den Grachtswal over het water der Potmarge naar het Zuiderplein voerende, verving in 1857 als draaibrug
♦ het Potmargepijpje, een smal, gemetseld, boogvormig bruggetje.
♦ De Potmargewal is de naam van een streekje woningen, in de tweede helft der vorige eeuw, aan den oostelijken wal van de Potmarge, bij het Potmargepijpje ontstaan.
♦ De Pottebakkersbrug was de naam van de brug, vóór 1863 over het water der Nieuweburen gelegen en voerende van de Munnikemuurstraat naar de latere Vijzelstraat. Bij de gedeeltelijke demping van dat water in genoemd jaar is zij geamoveerd. De naam hangt waarschijnlijk samen met die van
♦ de Pottebakkersplaats. Deze, na 1580 ontstane ruimte, met een tiental woningen bebouwd, ter plaatse van een deel van de Jacobijner kloosterhof, verkreeg een ingang aan den zuidkant van de Nieuweburen, zes huizen westwaarts van de Munnikemuurstraat. De naam zal ontleend zijn aan één of meer pottebakkers, welke eertijds aldaar hun woon- of werkplaats hadden.
♦ De Pottebakkerssteeg is de naam van een steeg met een zestal woningen aan het Zuidfliet eenige woningen oostwaarts van de Ketelsteeg en dooxloopende tot het Molenpad Zij is aldus geheeten heeten naar de tot in het laatst der vorige eeuw bestaande pottenbakkerij aan het Fliet staande tusschen beide genoemde stegen.

(1) Deze bakker is later, in 1808, als predikant beroepen te Gaastmeer c.a.
(2) W. Eekhoff, Geschiedk. beschr. v. Leeuw., I, 94.
(3) N.l. bewaarders of bewakers van de vaten (= pijpen) voor wijn en ook voor bier.
(4) Jhr. Mr. M. de Haan Hettema, Nwe Friesche Volksalm. 1853, bl. 20v.
(5) Hij is de stichter van het Poptagasthuis te Marssum, geb. te Leeuwarden 3 Mei 1635, overl. aldaar 7 Nov 1712.
(6) Althans in een zeer ouden muur van een dier woningen in het Ruiterskwartier, had hij zijn naam en wapen laten plaatsen; deze muur is in Februari 1846 afgebroken.
(7) Zij, en vorengenoemde Dr. Henncus Popta waren nicht en neef.
(8) Een post is in Friesland o.a. een verplaatsbare brug (Fr. "barte"); te Bolsward noemt men een pijp post.
(9) Een jaar na de verbetering van den uitloop der Potmarge in 1857 ging men over tot het uitdiepen er van, aangezien ze sedert 1782 niet geslat was. Misschien is door den slijkerigen toestand van het vaarwater indertijd de schertsende benaming ontstaan van potmarge, d. i. een vroeger in Friesland zeer geliefde winterkost, bestaande uit varkensbloed, roggemeel, reuzel, stroop, rozijnen en kruiderijen.

---

>> begin

||| 58. LC 22 mei 1937.
♦ Saaklema-fenne was eertijds de naam van een stuk weiland op het Nleuwland, ten zuiden van den Marssumerdijk. Zii was genoemd naar het reeds uitgestorven adellijk geslacht Saaklema, evenals
♦ Saaklemastins (anno 1595: Saecklemastins), in de laatste helft der 16de eeuw vermeld als een stins, gelegen aan den zuidkant der Groote Kerkstraat, tegenover Papinga-stins.
♦ De Sacramentstraat, loopende van bij de Put naar de Voorstreek, ontleent dien naam aan het middeleeuwsche H. Sacramentsgilde, dat in de straat eenige woningen bezat.
♦ De Schaar was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den zuidkant van het Fliet, het 9de westwaarts van Pietersburen en aldus genoemd naar het gevelteeken een schaar voorstellende.
♦ Het Schapedijkje, loopende van den Stienserdijk, tegenover Tonnenburg, door het Nieuwland in westelijke richting, heet aldus, omdat weleer daarlangs kudden schapen het Nieuwland opgedreven werden, om aldaar te grazen.
♦ Het Schavernek, onderscheiden in Groot- en Klein-Schavernek, is de buurt, welke aan weerszijden van een gracht van de Westerpijp aan de Nieuwestad, in zuidelijke richting tot de Schaverneksbrug loopt. De naam zou ontleend zijn aan het feit, dat hier de plaats was, in welker nabijheid slagers woonden, die den afval van schapen derwaarts voerden, of waar misschien de marktplaats van schapen gehouden werd. (1) De streek huizen aan den oostkant van het water gelegen, wordt het Groot Schavernek genoemd, terwijl de daartegenover gelegen westelijke huizenrij den naam van het Klein Schavernek draagt.
♦ De Schavernekspijp, een latere benaming voor de Lieve Vrouwewaterpoort, lag eertijds over het zuidelijk eind van het water van het Schavernek, ongeveer ter plaatse van de tegenwoordige Schaverneksbrug.
♦ De Schieringersloot loopt van het westelijk eind der Kurkemeer in noordelijke richting tot aan het Kalverdijkje. De oorsprong van den naam is ons onbekend.
♦ Schilkampen is de buurt, ontstaan aan de samenkomst van Tynje en Kurkemeer. De naam zal ontleend zijn aan enkele kampen land, weleer hier gelegen, welke bedekt waren met kleine zeeschelpen (Friesch: skil; Leeuwardersch: nuunders), waarschijnlijk dienende om er ter plaatse kalk uit te branden.
♦ Het Schip was nog tot in de tweede helft der vorige eeuw de naam eener brouwerij aan de smalzijde van de Nieuwestad, het 7de huis westwaarts aan de Vleeschmarkt, waarschijnlijk aldus genoemd naar het gevelteeken van het huis met de voorstelling van een schip.
♦ Het Schip was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den noordkant van het Fliet, het 16de van de Boomsbrug af, en aldus genoemd naar een steen in den gevel met de voorstelling van een zeilend schip.
♦ Het Schip is nog tot heden de voorstelling van een zeilend schip op een gevelsteen van een huis bij de Put, het 2de westwaarts van de Speelmanstraat.
Eertijds moet zich in een huis bij de Put een gevelsteen bevonden hebben, waarop een trekschuit uitgehouwen was, benevens de voorstelling eener menschelijke gedaante, welke van het water uit achter bij het schip opklom, terwijl de bij het roer staande schipper verwonderd daarnaar opzag. Daaromtrent vertelden de Leeuwarders ders elkaar de volgende overlevering.
Op 'n kear, doet er met syn trekskip nar Sneek op reis waer, en y bij it roer ston, doe hoarde y in ienen ien achter 'm an roepen. Doe 't er omkeek, om te sien, waer dat wegkwam, sach y, dat de geest fan 'n jong kyn bij it roer opklauterde. De skipper skrikte dar fansels earst danich van, mar hy bekwam oek al gau en durfde doe te fragen, wat of syn begearte waer. Doe fraegde de geest fan syn kant, of de skipper doen wúde, wat er fan him frage súde. "As ons Lieve Hear my helpe wil en as 't ienichsins mogelyk is, ja dan wel", sei de man. "Nou dan", sei de geest, dan mut je in dy en dy straet gaen en in dat en dat hús, - de naem fan 'e straet en it nûmer fan it hús weet gien ien mear - en dan mut je dar foar mij 'n lykkleed frage, want as ik dat niet hew, kan 'k niet tot rust komme". "Goed", sei de skipper, "ik sal der foar sorge". En doe 't er wear met syn skip in Luwar(r)den werom waer, waer syn ea(r)ste werk, om it hús op te soeken, dat 'm anwysd waer en dar 't hele rike meensen in woanden. Hy dede der syn boadskap en se gawwen 'm it lykkleed, dar 't er om fraegde. Op syn reis nar Sneek wirde 'r op it selde plak anroepen as de foariche kear. De geest fan it kyn kwam wear bij it roer opklimmen, kreech it lykkleed fan 'e skipper, bedankte 'm er goed foar en foarspelde 'm, dat ons Lieven Hear 'm er noch 's rikelyk foar segene súde. In ienen war oek it kyn wear wech en in 'e diepte fan 'e faert fersonken. Fan dy tiid ôf an gong it de skipper bovenstebêst in 'e wereld en as gedachtenis liet er it heele foarfal in :n stien in 'e gevel fan syn hús útbeitele.
Dy kleine geest waer fan 'n overwonnen rikeluiskyn, dat se - om 'e skande te bedekken - stiltsjes in 'e Sneeker faert ferdronken hadden!
♦ Het Schip in Zee was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den noordkant van het Fliet, het 12de van de Boomsbrug af, en waarschijnlijk eertijds bewoond door een "zeehandelaar".
♦ Het Schippershuis was eertijds de benaming van het huis aan den zuidkant van het Fliet, no. 4, waar het Schippersgilde zijn bijeenkomsten placht te houden en waar later het Schipperscompact bijeenkwam.
♦ De Schipperssteeg, in den volksmond ook Schipkesteich genoemd, is een steeg aan den zuidkant van de Tuinen, het 2de huis westwaarts van de Wijdesteeg aldaar. Waarschijnlijk is ze aldus genoemd, omdat meerdere schippers - wier schepen in de nabijheid hun ligplaats hadden - daarin woonden.
♦ Het Schoenmakersperk, thans de streek, loopende van de Pijlsteeg noordwaarts tot den Groeneweg, besloeg eertijds de geheele ruimte, westwaarts daarvan gelegen en begrensd door de Perksloot. Dit groote erf was eertijds door het Sint-Crispijn en -Crispiaangilde, het gilde der schoenmakers, gepacht van het koor van Oldehove, opdat ieder lid van genoemd gilde daar zelf zijn huiden kuipen en looien kon en waartoe een 30-tal kuipen in den grond aangebracht waren. Aan den noordkant van het perk bevond zich aan den Groeneweg een muur, waarin de hoofdingang was door een poort, welke in 1618 vernieuwd en versierd werd met het gildewapen, voorstellende een ossekop, onder een gekroonde els, leermes en bijl. (2)
♦ De Schoolstraat was, na 1624, een tijdelijke benaming voor de Bollemanssteg. In genoemd jaar werd namelijk de nieuwe Latünsche School, staande op den hoek van Bollemanssteeg en Bagijnestraat ingewijd, welke vervolgens ruim twee eeuwen bestaan heeft. Tot dit gebouw geeft een groote poort van gehouwen steen in de Bollemanssteeg toegang. Deze poort gaf als jaartal der voltooiïng 1625 aan, met daarboven de voorstelling eener springende fontein en het Latijnsche onderschrift: "HIC VIVOS HELICON SUDAT SOLYMAEIUS IMBRES,
DOCTRINAEQUE SCATENT, ET PIETATIS OPES.
SPARGE, SACRAS FONS, UBER AQUAS, ET FLUMINE LARGO
MENTES, ORA, FORUM, TEMPLA LAREMQUE RIGA" hetwelk, vrij vertaald, in dichtmaat beduidt: De Heilige Helicon druipt hier van levend water,
Hier wellen schatten op van deugd en wijsheidszin.
Stort, rijke Bron, uw vocht en stroom met mild geklater
De harten en verstand, de markt en tempels in. De naam Schoolstraat heeft evenwel in den loop der tijden blijkbaar geen opgang kunnen maken; een Leeuwarder spreekt nog steeds van Bollemanssteeg.
♦ De Schoolstraat is de naam van de straat, loopende van het Zaailand naar de Willemskade, westwaarts van en evenwijdig met de Prins Hendrikstraat. Zij is ontstaan sedert 1872, bij de toenmalige uitbreiding der stad naar het zuiden, en is genoemd naar de in het volgend jaar aldaar gestichte gemeenteschool, no. 4.
♦ Het Schoppenshof, verkeerdelijk Schoppershof genoemd, is sedert het eerste kwart der vorige eeuw een complex van een aantal woningen aan den weg naar Cambuur, tegenover over het oostelijk einde van het Cambuursterpad. Tot 1814 stond hier enkel een "Huis, Schuur en Hornleger, van ouds het Schoppenshof" genoemd, en blijkbaar aldus genoemd naar den oorspronkelijken eigenaar, zekeren Schoppen (3).
♦ De Schotstraat (a° 1425: de Schochsstrede; omstr. 1400: Schotstriete) ook als Scotschestraat voorkomende, was tot ongeveer het midden der 16de eeuw de naam, waaronder de Kleine Kerkstraat voorkomt. Misschien is ze aldus genoemd naar een oorspronkelijkk aldaar aanwezig varkens- of schaapschot, een beestenstal; mogelijk ook dat de naam eene verbastering is naar aanleiding van haar schotsche, haar scheeve ligging ten opzichte van de er mee samenhangende Groote Kerkstraat. [Vgl. schots en scheef.]
♦ De Schuitmakerspolle was een hooggelegen stuk grond (Friesch: pôlle) aan de Potmarge, waarop eertijds een scheepstimmerman zijn bedrijf uitoefende; bij de vernieuwing van het Aschland, na 1870, is zij geamoveerd.
♦ Het Schwarzenberghuis is eene latere benaming voor het Holdingahuis, hetwelk dien naam verkreeg in 1641, toen het in het bezit kwam van Wilco Holdinga, Vrijheer toe Schwarzenberg, majoor bij de ruiterij, in wiens naam de geslachten Holdinga en Schwarzenberg vereenigd waren.
♦ De Seigneurie. Onder dezen naam komt het gebouw voor, dat zich eertijds bevond op den oostelijken hoek van het Hofplein en de Sint Jacobsstraat, een weinig meer noordwaarts dan het tegenwoordige hoekhuis, daar de Seigneurie met zijn noordelijken gevel uit het voormalige water van den Eewal oprees. De ingang er van bevond zich aan den zuidkant van het gebouw, in de verdwenen Fokssteeg. Reeds vóór 1684 was deze "huizinge, de Signeurie genaamt, d'olde Hopman Dirk Sibrens toebehorende" afgebroken. Naar dit gebouw was genoemd
♦ de Seigneuriepijp, welke eertijds over het water van den Eewal gelegen, de Sint Jacobsstraat met de Bejjerstraat verbond. In 1695 werd zij van ijzeren leuningen voorzien.
♦ De Seigneuriewal werd, vóór 1827, dat gedeelte van den Eewal genoemd, hetwelk gelegen was tusschen de Sint Jacobsstraat en de Groote Hoogstraat. De wal ontstond, toen de Fokssteeg verdween en de noordelijk er van gelegen huizenrij, waaronder de Seigneurie, na door de provincie aangekocht te zijn, meer zuidwaarts herbouwd werd. In 1827 werd de er neven liggende gracht overwulfd en bevloerd, waardoor een brugplein ontstond, aansluitende bij dat vah het overige Hofplein.
♦ Het Sierksmahuis bevond zich in het laatst der 15de en verder in de 16de eeuw aan den oostkant van de Groote Hoogstraat, nevens het aldaar toen aanwezige oude Raadhuis. Het droeg dien naam naar het aanzienlijke geslacht Sierksma (ook alsSurkisma, Syrksma, Sircksma, Siercksma en Sierxma voorkomende), dat in de 15de en 16de eeuw, mede door zijne bestuursfuncties, te Leeuwarden, zeer gezien was; zoo was o.a. Tjepke Allertsz Sierksma in 1527 en daarna burgemeester der stad. Een ander
♦ Sierksmahuis, eveneens binnen de stad gelegen, bevond zich aan de zuidzijde van de Bagijnestraat, nabij de tegenwoordige Kaatsbaan, terwijl eveneens een
♦ Sierksmahuis, een eigenerfde hofstede, buiten de stad, op het Nieuwland, ongeveer ter hoogte van het Schapedijkje, omstreeks 1660 gelegen was.
♦ De Singelstraat, sedert 1877 ontstaan, verbindt de Noordersingel met de Spanjaardslaan.
♦ Het Sint Annaklooster, een andere benaming voor het Bagijneklooster, komt reeds in 1505 onder dien naam voor (Sinte Annacloester) en is aldus genoemd naar de patrones van het klooster, de H. Anna, moeder van de H. maagd Maria.
♦ De Sint Annastraat (omstreeks 1550: Sinte Annen strate) was eertijds een andere benaming voor de Bagijnestraat.
♦ Het Sint-Anthonygasthuis (dato 1425: Sunte Antonius iesthuse; anno 1430: Zunte Antonius Gasthuse), kortweg Sint-Anthoon (anno 1432: Sente Antonius) genoemd, even na 1400 aan de zuidzijde der Groote Kerkstraat gesticht door leden van het H. Sacramentsgilde (anno 1472: "dat Heilighe Sacraments jeld") is genoemd naar den H. Anthonlus van Belle, aan wien deze stichting, - oorspronkelijk tegelijk een armen-, zieken- en proveniershuis -, gewijd was. Aan het Schoenmakersperk, tegenover het Perkswaltje, is sedert 1864 een nieuw Sint-Anthoay gasthuis ontstaan, als uitbreiding van dat aan de Groote Kerkstraat.
♦ De Sint-Anthonystraat, loopende van de Groote Kerkstraat naar de Bagijnestraat, westwaarts van het oud Sint-Anthonygasthuis, is sedert 1869 ontstaan door de demping van de weleer zich daar bevindende oude gracht.
♦ Het Sint-Anthonyweeshuis, bestemd voor weesjes, die te jong waren, om in een ander gesticht opgenomen te worden, is sedert 1869 aan het Perkswaltje gesticht door de voogden van het Sint-Anthonygasthuis.
♦ De Sint-Catharinapoort is een vroegere benaming van de Hoeksterpoort; eertijds was zij gewijd aan de H. Catharina, de beschermheilige der voormalige parochie Hoek.
♦ De Sint-Catharinaschans is de naam van het rondeel, omstreeks het midden der 16de eeuw in de stadsgracht, oostwaarts van de Hoeksterpoort gelegen en dienende tot bescherming bij de verdediging dier poort. Ook zij was aan de beschermheilige van Hoek de H. Catharina toegewijd, evenals
♦ de Sint-Catharinaschool, weleer aan den noordkant van het Hoekster kerkhof gelegen en verbonden met de zich daar bevindende woningen van den priester en den vicaris van de parochie Hoek. In de middeleeuwen stond deze school zeer gunstig bekend.
♦ De Sint-Franciscusbrug, een vroegere benaming voor de Korfmakersbrug, droeg dien naam, omdat zij, door de latere Korfmakersstraat, leidde naar het Minderbroedersklooster Galilea, welks monniken volgelingen waren van Sint-Franciscus.
♦ De Sint-Frederiksteeg, door den volksmond verbasterd tot Skinkefreterssteich. is een "gloppe" aan den westkant van de Munnikemuurstraat, onmiddellijk zuidwaarts van perceel no. 123. Misschien is de naam ontstaan tijdens het bestaan van het eertijds westelijk er van gelegen Jacobijnerklooster.
♦ Het Sint-Jacobsgasthuis, eertijds staande zuidwaarts van de tegenwoordige Klokstraat, is omstreeks 1480 gesticht door Arend van Zwolle en diens echtgenoote Hil. Als een zieken- en provinciehuis was het toegewijd aan den H. Jacobus den meerdere. Na in 1811 onder het toezicht der voogden van het Sint-Anthonygasthuis gesteld te zijn, is het na een eeuw, in 1581, opgeheven. Noordoostwaarts van het gebouw bevond zich een kerkje, de Sint-Jacobskapel.
♦ De Sint-Jacobspoort, een middeleeuwsche stadspoort, bevond zich oorspronkelijk aan het zuideinde der Sint-Jacobsstraat, ter plaatse van de tegenwoordige Waagspijp; later is zij - bij den uitleg der stad - meer zuidwaarts verplaatst.
♦ De Sint-Jacobsstraat, loopende van de Waagspijp naar het Hofplein, is aldus genoemd naar het weleer daarin zich bevindende Sint Jacobsgasthuis. Oorspronkelijk liep de straat onder dien naam door tot de Jelgerapoort en werd zij onderscheiden in de (Groote) Sint-Jacobsstraat en de Kleine Sint-Jacobsstraat (de latere Beijerstraat).
♦ Sint Jacob wordt te zijn voorgesteld op een steen in den gevel van Sint-Jacobstraat 4, blijkbaar een mansfiguur, aan hoofd, schouder, armen en dijen met dolken doorboord. [Dit is niet Sint Jacob maar het "wondenmannetje".]
♦ Het Sint-Jobsleen is de naam van de huizehreeks,sedert 1645, van het Tournooiveld westwaarts zich tot den Boterhoek uitstrekkende, en aldus genoemd naar den oorspronkelijken eigenaar van den grond aldaar, n.l. het Sint-Jacobs- of Sint-Jobsleen tot Oldehove, ingesteld door Heer Jelle Jousma, van 1458-'84 achtereenvolgens vicaris, sacrista, pastoor en deken van Oldehove, en commissaris van Oostergo. Een gevelsteen in den Boterhoek, no.137, droeg het opschrift: 1645 Maart 18
"Dees pleck is genaemt
sint Jobsleen
daerop heeft Ieds
Pieters van Tiesema gelegt
de eerste steen".
(1) Volgens W. Eekhoff, Geschiedk. beschr. v. Leeuw. I, 192; in de middeleeuwen beduidde shauer-neck: afval van het schaap.
(2) Bij de gilderol en ordonnantie voor de Schoenmakers, van 1549, waren de werkzaamheden der "Gildebroederen, looiende oppet ambachts- ofte Schoenmaekersparck" uitvoerig geregeld.
(3) Nog in het eerste kwart dezer eeuw woonde hier op no. 22 B. Schoppen.

---

||| 60. LC 19 juni 1937.
Het Starckenburgshuis. Onder dezen naam komt in 1683 het Martenahuis op de Nieuwestad voor, blijkbaar aldus genoemd naar een voormaligen eigenaar, stammend uit het geslacht Starckenborg, dat van nabij Rinsumageest afkomstig was.
♦ De Ster was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den westkant van de Suupsteeg, het meest zuidelijke nabij den Eewal. De naam zal waarschijnlijk ontleend zijn aan een vroeger uithangteeken met de voorstelling van een ster.
♦ De Ster was tot in het laatst der vorige eeuw de naam van het huis aan den oostkant van de Voorstreek, no. 352, tegenover het Dokkumerend. Het Hallumer Veerhuis was er gevestigd, en als gevelteeken droeg het een wit geschilderde ster op blauwen grond.
♦ De Stokerssteeg, ook Kastmakerssteeg geheeten, was tot in het begin dezer eeuw een doodloopende steeg in het Ruiterskwartier. Waarschijnlijk was zij eertijds het eigendom van iemand, die den familienaam Stoker droeg, mogelijk ook, dat zij herinnert aan eene weleer in de nabijheid zich bevindende stokerij van "sterke wateren".
♦ Het Struivingspoortje is eene latere benaming voor het Popta-poortje aan de breedzijde der Nieuwestad, aldus geheeten naar A. Struiving, die een tijdlang eigenaar der huizen "in het poortje" geweest is.
♦ De Suupsteeg, afdalende van de Speelmansstraat naar den Eewal, is genaamd naar de marktplaats van karnemelk (Friesch: sûpe; Leeuwardersch: suup), welke reeds in het begin der 17de eeuw nevens deze steeg op den Eewal gehouden werd, in een tijd, toen karnemelk, - meer dan thans - een der hoofdbestanddeelen van het volksvoedsel in Friesland uitmaakte.
♦ De Swette is de westelijke begrenzing van het Leeuwarder grondgebied op het Leeuwarder Nieuwland. Zij wordt gevormd door
♦ de Swettedijk, een gegraven ophooging, met onmiddellijk daarnaast
♦ de Swettesloot. Beide loopen van Bozum tot Beetgum midden door het Nieuwland, eertijds afgezet door het water der voormalige Middelzee, en geven tevens gedeeltelijk de grens tusschen Ooster- en Westergo aan. Swette is eeh oud Friesch woord, dat grensscheiding beteekent teekent (swetten = begrenzen).

>> begin

♦ Taniaburen, een gehucht onder Bilgaard, is blijkbaar ontstaan om eene vroeger aldaar bestaande stins, later state.
♦ Taniaburg, welke beide herinneren aan het oud-adellijk geslacht Tania, Tanja of Taninga, waarvan zekere "Minno Tiessama alias Tanya" omstreeks 1422 waarschijnlijk bezitter van den burg was.
♦ De Taniameer, eene oude waterlossing, en opvaart uit de Dokkumer Ee naar Taniaburg, is mede daarnaar genoemd.
♦ Het Thyske Tiltsje. Aldus werd de tot 1875 bestaande vaste Wirdumerpoortsbrug genoemd naar Thijs Feenstra (geb. 17 Augustus 1765 te Franeker, overleden 23 November 1840 te Veenwouden) van 1824-'33 onafgebroken burgemeester der stad, die deze brug liet bouwen.
♦ Het Tichelwerk werd tot in het laatst der vorige eeuw een gedeelte van het Noordfliet, onmiddellijk westwaarts van het Slot gelegen, genoemd. Tot 1894 bestond daar eene steenbakkerij (Friesch: tichelwirk), waar daarna de Tichelstraat ontstaan is.
♦ De Tipelsteeg bevond zich nog in het midden der vorige eeuw westwaarts van en evenwijdig met de Dichte Gasthuissteeg. Zij liep van het Perkswaltje zuidwaarts tot ongeveer ter halver hoogte van de Groote Kerkstraat, om daarna rechthoekig naar het westen om te buigen en uit te loopen in de Wijde Gasthuissteeg. In de steeg bevond zich een zestal woningen. De oorsprong van den naam is ons onbekend (1); misschien hangt hij samen met het begrip schemerig, gedachtig aan de overdrachtelijke beteekenis van het Friesche woord tipelje in de uitdrukking: "it tipelt yen foar de eagen".
♦ De Tjessingaweg, in het begin der vorige eeuw ook als Tjissemerweg voorkomend, en oorspronkelijk Tjessingadijk geheeten (in het Friesch verbasterd tot Tsjeskedyk of Tsjeskenwei), vormt gedeeltelijk de noordgrens van het oude stedelijk gebied, en loopt van den Stienserdijk westwaarts door het Nieuwland in de richting van Beetgum. Oorspronkelijk een kade opgeworpen tegen het water der voormalige Middelzee, vormde hij tot 1894 een landweg, welke sedert genoemd jaar door de eigenaren van eenige er aan gelegen boerenplaatsen - nadat daartoe tevergeefs bij het stedelijk bestuur aangeklopt was - in een kunstweg herschapen werd. Hij is blijkbaar genoemd naar den stichter van Tjessinga-state onder Jelsum, die er eertijds de eigenaar van geweest zal zijn.
♦ Tonnenburg was tot in het laatst der vorige eeuw de naam eener boerderij aan den oostkant van den Stienserdijk, dáár, waar de Oude Meer in het westen tegen dien dijk stuit. De oorsprong van dien naam is ons onbekend; waarschijnlijk is het eene schertsende benaming samenhangend met het groote aantal botertonnen, eertijds - in den tijd dat op de boerderij zelf nog de boter verwerkt werd - aldaar aanwezig.
♦ De Tonslagerij is de naam van een streek woningen aan den westkant van het Oldegalileën, loopende tot aan de Dokkumer Ee, zuidwaarts van de Zijlsloot aan het Peterseliewaltje. De naam herinnert aan den tijd, toen hier in de vorige eeuw in massa vee geslacht en voor export in tonnen gekuipt werd.
♦ Het Tontje was eertijds de naam van een huis, nevens de Tontjepijp gelegen en stellig aldus genoemd naar het gevelteeken met de voorstelling van een botervat, zooals er zoovele aan de nabije Waag verhandeld werden.
♦ De Tontjebrug, ook Waagsbrug geheeten, lag tot 1871 over het water van de Nieuwestad, tusschen de Langepijp en de Tontje- of Waagspijp. Zij is in genoemd jaar afgebroken en ontleende haar naam aan de botertonnetjes, welke eertijds aan de nabije Waag aangevoerd werden.
♦ De Tontjepijp, ook Waagspijp genoemd, gelegen over het water, waar het Nauw en de Nieuwestad samenkomen, vóór de Sint Jacobsstraat, is aldus genoemd naar het huis "het Tontje".
♦ De Torenstraat, loopende van het Harlinger End noordwaarts tot den toren de Oldehove, is reeds vroeg naar dezen genoemd. Aan den westkant der straat bevindt zich in den gevel van perceel no. 17, in hout gebeeldhouwd, de voorstelling van een trekschip, met daarboven het jaartal 1762, geflankeerd door de naamletters van den stichter van het huis I. A. H. en diens vrouw A. H. S. Zij vormt eene herinnering aan den tijd, toen het nabije Schavernek de aanlegplaats was der trekschepen, die in de richting van Sneek en Harlingen voeren; misschien bevond zich eertijds in het perceel een veerhuis, of was het de woonplaats van een "commissaris van de trekschepen".
♦ De Toren van Babel was tot in het begin dezer eeuw de naam van een huis aan de smalle zijde der Nieuwestad, het tweede van den oostelijken hoek van de Weerd, aldus geheeten naar een in grijs en zwart geschilderd houten gevelteeken, met de tot dien tijd heerschende traditioneele voorstelling van genoemden toren en het onderschrift: TOREN van BABEL. Misschien werd het oorspronkelijk door een steenhouwer bewoond, daar bedoeld teeken in vorige eeuwen veelvuldig door steenhouwers als uithangteeken gebezigd werd.
♦ De Tournooibaan. Aldus werd eertijds de ruimte genoemd, welke vóór de gebouwen van het gedemolieerd Blokhuis, aan den westkant, gelegen was - ook nog, nadat zij sedert 1613 vanwege het Stedelijk bestuur "tot chiraet van de stadt" tot "sierlyck Lyndhoff" beplant was. Ongetwijfeld zal men bij dien naam niet te denken hebben aan de tournooi- of steekspelen, de middeleeuwsche ridderlijke spiegelgevechten, welke bij sommige feestelijke gelegenheden gehouden werden, als wapenoefeningen in vredestijd. Deze toch kwamen reeds in het derde kwart der 16e eeuw - mede door de toepassing der vuurwapens - nog slechts sporadisch voor. Eerder zal men hierbij eenvoudig den naam in verband moeten brengen met het oorspronkelijk doel: het houden van wapenoefeningen, waartoe de militaire bezetting van het Blokhuis hier een terrein vond.
♦ Het Tournooiveld, in den volksmond Ternooiefeld en zelfs Ternoalifeld genoemd, dat zich thans van het westelijk einde van den Groeneweg noordwaarts tot aan den Prinsentuin uitstrekt, besloeg eertijds mede de meer noordelijk en westelijk gelegen ruimte, thans door den Prinsentuin ingenomen. Dit deel van den tuin - zoo nabij de Prinsestallen gelegen - was reeds in 1604 aan Stadhouder graaf Willem Lodewijk ten gebruike gegeven tot eene "Ren- en Piequeurplaetze", ten behoeve waarvan er toen een noodstal, en in 1615 eene smidse opgeslagen werd, terwijl het in 1623 met een muur omgeven werd. Later, na den aanleg van den Prinsentuin, bleef het Tournooiveld jarenlang door een hekwerk van den tuin gescheiden. Ook hier zal de naam in verband moeten worden gebracht met de militaire oefeningen, welke er oorspronkelijk plaats vonden.
♦ De Touwplúzershoeke werd nog omstreeks het midden der vorige eeuw een tiental naast elkaar aan het Zuidfliet gelegen woningen genoemd, staande bijna onmiddellijk westelijk van Kleyenburg. De naam zal ontleend zijn aan een vroeger bedrijf der bewoners, namelijk het uitpluizen van oud touw, o.a. tot het vervaardigen van breeuwwerk, hetgeen eertijds vaak als werkverschaffing plaats had. Vroeger bevond zich hier tevens een lijnbaan.
♦ De Trekschippershaven bevond zich tot omstreeks 1838 ongeveer ter plaatse van het terrein der Gasfabriek. Eertijds voornamelijk dienende als ligplaats der trekschepen voor de richting Dokkum, is zij na genoemd jaar gedempt, in verband met den aanleg van een beteren toegang tot de stad ter plaatse.
♦ De Troffel was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den noordkant der Wabbe Wissesstraat, het tiende van den oostkant en aldus zeer waarschijnlijk genoemd naar het gevelteeken, dat een troffel te zien gaf, als embleem van een vroegeren bewoner, die metselaar van zijn beroep was.
♦ Tsjokke Bûter (Ao. 1664: Tjoucke Bouter; Ao. 1718 (1698): Tiuuke Buuter). Onder deze Friesche benamingen vindt men aan den noordkant van het Fliet - ter plaatse eener latere lijmziederij -, een plek aangewezen, waar vermoedelijk eertijds ook reeds eene dergelijke inrichting aanwezig was. Niet onmogelijk, dat de naam als scherts bedoeld is voor het daar vervaardigde produkt, de lijm, welke in vloeibaren toestand in consistentie eenigermate met "dikke boter" overeenkomt.
♦ Het Tuchthuis. Gelijk de Leeuwarder nimmer spreekt van Raadhuis of Huis der Gemeente, doch steeds van Stadshuus, zoo negeert hij eveneens de benamingen Strafgevangenis en Huis van Bewaring, doch blijft hardnekkig spreken van It Tuchthuus.
♦ De Tuinen, thans de streek huizen ter weerszijden van het water, dat van de Voorstreek oostwaarts tot de Stadsgracht loopt, herinnert in den naam aan den tijd van vóór de 16de eeuw, toen voornamelijk aan den zuidkant uitgestrekte tuinen, rondom Martenahuis gelegen waren.
♦ Het Tuinster Achterom was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een streek van een dertiental huizen, loopende van den oostkant der Tuinen "achterom" naar het Droevendal.
♦ De Tuinsterbrug, over het water der Tuinen gelegen, verbindt de Nieuwe- met met de Oosterkade. Eertijds bevond zich daar de Tuinsterwaterpoort.
♦ De Tuinsterbrug was vóór den aanleg van vorengenoemde brug, eene andere benaming voor de Flietsterbrug.
♦ De Tuinsterpoort, later Nieuwe Flietsterpoort genoemd, zie: Flietsterbrug.
♦ De Tuinsterwaterpoort is eene oudere benaming voor de Flietsterwaterpoort.
♦ Tulpenburg was de naam, welke gegeven werd aan eene rij van 30 woningen sedert 1830 en 1838, evenwijdig met en westelijk van de Romkeslaan loopende, ontstaan. In 1844 werd, oostelijk van die laan, in dezelfde strekking een dergelijke huizenrij van 10 woningen, vanwege den tuinman R.K. Brink nevens diens bloemkweekerij gebouwd, welke den naam Klein Tulpenburg ontving. Een ander
♦ Tulpenburg werd in 1862 door den tuinman K.R. Brink gesticht. Deze buurt loopt in de strekking west-oost tot aan Achter de Hoven. Het complex huizen, dat later zuidwaarts hiervan ontstaan is, draagt den naam Achter Tulpenburg.
♦ De Turfdragersbaan, plaats van bijeenkomst der Stadsturfdragers, bevond zich tot 1835 aan de Wirdumerpoort. Nadat deze in genoemd jaar afgebroken was, werd zij verplaatst naar een woning aan den noordkant van de Reigerstraat, door het Stedelijk bestuur daartoe aangekocht.
♦ De Turfmarkt, oorspronkelijk gelegen aan weerszijden van de Canselarijgracht - thans gedempt -, is aldus genoemd, omdat zij eertijds van Stadswege aangewezen was als marktplaats plaats van turf en hout.
♦ De Turfmetersbaan, plaats van bijeenkomst der Stadsturfmeters, was tot 1827 gevestigd in een huis op de Huizumer Waterpoort. Nadat deze in 1827 afgebroken was, is zij verplaatst naar eene van Stadswege aangekochte woning aan den zuidkant van de Nauwesteeg.
♦ Het Turksch Hoofd was nog in het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan de breedzijde der Nieuwestad, het tiende westelijk van de Oude Doelesteeg, waarschijnlijk aldus genoemd naar het uithangteeken met de voorstelling van het hoofd van een Turk.
♦ De Twaalf Keizers was vóór 1825 de naam van een huis aan den noordkant van de Langepijp, ongeveer ter plaatse van het latere gebouw der Groote Sociëteit. Tot dat jaar droeg het huis een uithangbord, waarop in cirkels de beeltenissen der twaalf Romeinsche keizers geschilderd waren. Een vroegere eigenaar had zelfs aan de binnenzijde van elk der openslaande luiken voor zijn vensters het portret eens keizers, levensgroot met kleuren en goud afgezet, laten schilderen. Zoo prijkte de eerste verdieping met zes, de tweede met vier en de bovenste met twee beeltenissen, n.l. die van Augustus en Tiberius.
♦ De Tweebaksmarkt, ook eertijds als Nieuwemarkt ("de Nijemarckt") voorkomend, onmiddellijk ten zuiden van de Turfmarkt, en voorheen aan weerszijden van het water der thans gedempte Heerengracht gelegen, draagt dien naam, omdat zij oorspronkelijk van Stadswege aangewezen was als ligplaats van de schepen, - behalve der bakkers van Huizum, de Jouwer, Berlikum enz., die hier op bepaalde dagen der week hun brood ter markt brachten - van de zoogen. "tweebakslieden", die van elders hunne beschuiten aanvoerden.
♦ De Tweelingen was omstreeks het midden der 17de eeuw de naam van een huis aan de Wortelhaven, genoemd naar het uithangteeken met het onderschrift "in de twee Linghen".
♦ De Tyesma-, Thyessema- of Tyessentille, gelegen bij het Oude Verlaat aan de Dokkumer Ee, is in het derde kwart der 16e eeuw vervangen door de Verwersbrug. Vermoedelijk was dit vaste houten bruggetje genoemd naar een lid van het geslacht van Minno Tiessama, alias Tanya, wiens naam in 1422 vermeld wordt.
♦ Tyltjendam is de naam, welke gegeven werd aan het gedeelte Oudland, gelegen tusschen de drie Ducatons en Bilgaard. Misschien hangt hij samen met dien van Daam van Tyl, een der bevelhebbers, die in 1495 een mislukten aanval aan den westkant der stad ondernam, en waarschijnlijk met zijne krijgsknechten ter plaatse van Tyltjendam gelegerd was.

(1) Van een der bewoners, een zekeren Mulder, verhaalt de overlevering, dat deze - die een groot vermogen bijeenvergaard had - zijn fortuin begonnen was met "knikkertschieten".

---

||| 62. LC 17 juli 1937.
♦ De Vischbrug (anno 1552 "die Vischbrugge") is een vroegere benaming van de latere Vischmarktpijp of Koningspijp, gelegen over de samenkomst van het water der Voorstreek en Korenmarkt en leidende van de Koningsstraat naar de Wortelhaven. Ze ontleent haar naam aan de vischmarkt, welke hier tot 1851 gehouden werd; zie De Meervischbanken. Sedert genoemd jaar is de vischmarkt verplaatst naar het zuideinde der Oosterkade.
♦ Het Vleeschhuis, een verkorte benaming voor het Stads Vleeschhuis (anno 1554: "'t Stadts Vleysckhuys") was de benaming voor het middeleeuwsche abattoir der stad, hetwelk men vermeld vindt als staande aan den oostkant der Groote Hoogstraat, verbonden aan het toenmalige stadhuis en later gevestigd aan den Eewal, in het voormalige Waaggebouw, vóór het Old Burgerweeshuis. Dagelijks moesten hier de vleeschhouwers "die binnen der stadt hoer neringe willen holden ende doen", daar komen van 5-10 uur 's morgens en van 1-6 uur 's namiddags, terwijl op de vier hoogtijden des jaars de hal niet geopend worden mocht. Hunne vrouwen en knechts moesten onderling vrede houden en niemand mocht een kooper aanroepen. Vóór het vee geslacht werd, kwam de Stadsmarktmeester het keuren. Het vleesch bedriegelijk op te blazen, was streng verboden, evenals het veilen van vleesch door vreemden. Burgers en inwoners mochten echter ook aan huis slachten, voor zoo ver zij het vleesch niet verkochten. In den loop der 17de eeuw is deze Stadts Vleeschhal te niet gegaan.



♦ De Vleeschmarkt is de naam van het gedeelte van de smalzijde der Nieuwestad, gelegen tusschen de Lange- en de Nieuwepijp. Van 1621 tot in het begin dezer eeuw was de walkant daarvan aangewezen als marktplaats voor vleeschwaren.
♦ Vonkeburen was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een complex van een zevental woningen aan den noordkant van de Groeneweg, op vier huizen afstands oostelijk van het Zalmklooster gelegen. De naam is waarschijnlijk ontleend aan zekeren Vonk, den eigenaar dier huizen.
♦ De Voorstraat. Met deze benaming worden omstreeks het midden der vorige eeuw verschillende deelen der binnenstad aangeduid; n.l. de streek, loopende van de Hoeksterpoort, langs den oostkant van de binnengracht, zuidwaarts en vervolgens westwaarts tot de Koningspijp; de er tegenovergelegen streek van de Dubbelepijp tot de Wortelhaven, de streek van de Korfmakerspijp, westwaarts tot de Ciprianussteeg en de streek van de Doeke Martenspijp westwaarts tot de voormalige Vrouwepoort (thans smalzijde van de Nieuwestad). Met uitzondering van laatstgenoemde streek, werden zij steeds door de spraakmakende gemeente - evenals later van gemeentewege - genoemd de Voorstreek.
♦ De Voorstreek, aan den Stadsbuitensingel. Onder dezen naam vindt men omstreeks het midden der vorige eeuw vermeld de streek, loopende van de Boomsbrug langs den oostkant van de stadsgracht, noordwaarts tot de Weerklank.
♦ Het Vossegat was tot 1825 de naam van een overwelfden doorgang in den stadswal voor den zuidelijken hoek van de Amelandsstraat, ter plaatse van de tegenwoordige Nieuwe Kade gelegen. Tot 1818 gaf een poortje aan den binnenkant van den wal toegang tot dezen toen zeer nauwen doorgang; in laatst genoemd jaar werd dit poortje - ter verkrijging van een beteren toegang tot het Arsenaal - weggeruimd, terwijl de opening veel verwijd en met een brug op den wal overdekt werd. Eertijds hadden de Cammingha's het recht, om door bedoeld poortje uit en in de stad te gaan, met uitsluiting van ieder ander, welk recht zij waarschijnlijk ontleenden aan het feit, dat bij den aanleg van den wal en de er naast gelegen gracht in 1494, deze werden opgeworpen en gegraven door een deel van den Amelandshof, met toestemming van Haje Heringa, den toenmaligen bewoner van het Amelandshuis. De naam Vossegat is een algemeen voorkomende in de vestingbouwkunde van vroeger eeuwen.
♦ De Vrouwepoort; zie: de Lieve-Vrouwepoort.
♦ De Vijf Kolommen was nog omstreeks de helft der vorige eeuw de naam van een huis, gelegen aan den oostkant van Achter de Hoven, het vijfde van den hoek van den Grachtswal en waarschijnlijk aldus genoemd naar het uithangteeken met de voorstelling van een vijftal kolommen, of mogelijk naar de omstandigheid, dat de voorgevel van het huis op vijf zuilen of kolommen rustte.
♦ De Vijversbuurt, in den volksmond Fiversburen genoemd, is de naam van de streek, welke langs de stadsgracht van de Weerklank noordwaarts en vervolgens met een bocht westwaarts loopt tot aan het Cambuursterpad. Eertijds voornamelijk uit tuinen bestaande, is zij sedert 1826 grootendeels met huizen bebouwd. In genoemd jaar werd n.l. van Stadswege in de nabijheid de verschwatervijver aangelegd, waarvan getuigd werd: "bij langdurige droogte, zoowel in den zomer als in den winter, was dezelfde voor een groot gedeelte der stedelijke bevolking een toevlugt, die weldadig in eene eerste levensbehoefte voorzag en die op de reinheid en gezondheid des volks zeker van heilzamen invloed is geweest. Naar dien vijver is de buurt genoemd, welke thans officieel de Oostersingel heet.
♦ De Vijzelstraat, eertijds de Opgang van de Nieuweburen genoemd en thans loopende van de Nieuweburen naar den Noorderweg, draagt haar naam naar de Vergulde Vijzel, een der voormalige hoekhuizen dezer straat.

>> begin

♦ De Waag; zie: de Stads Boter- en Zoutwaag.
♦ De Waagsbrug; zie: de Tontjebrug.
♦ Het Waagsplein is de naam van de ruimte, oostelijk van het oude Waaggebouw gelegen en zich uitstrekkende tot den westkant van den Wirdumerdijk. Sedert 1595 is dit plein verbreed, doordat het toenmalige Waaggebouw dertig ellen meer westelijk werd verplaatst, ter plaatse waar het zich heden nog bevindt. De huizen op het streekje, van de Peperstraat tot de Tontjepijp, werden gezegd te staan Bij het Waagsplein.
♦ De Waagspijp; zie: de Tontjepijp.
♦ De Wabbe Wissesbrug, eertijds ook als Jacobijnerbrug voorkomend, was de naam van de brug, welke tot 1863 over het water van de Nieuweburen van de Breedeplaats naar den Opgang van de Wabbe Wissesdwinger leidde; bij de demping van dat water in genoemd jaar is zij opgeruimd.
♦ De Wabbe Wissesdwinger; zie: de Jacobijnerdwinger.
De Wabbe Wissesstraat, gewoonlijk in den volksmond de Wisjesstraat, en triviaal de Wisjeswaai (1) genoemd, dateert van 1644. Op 24 Mei van dit jaar stond n.l. de magistraat toe, dat er "achter Wabbe Wissesbrugge aen de wall", d.i. langs de achterzijde der huizen aan den noordkant van de Nieuweburen, een nieuwe straat van 8 of 10 voet breedte aangelegd zou worden, welke de beide opgangen naar den wal met elkaar zou verbinden. Deze straat ontving den naam naar zekeren Wabbe Wisses, een vermogend eigenaar van woningen in de nabijheid, naar wien reeds de bovenvermelde brug genoemd was. (2)
♦ De Wagen. Onder dezen naam komt nog omstreeks het midden der vorige eeuw het huis voor, dat zich bevond in het Ruiterskwartier, op den westelijken hoek van de Hoedemakerssteeg en stellig genoemd is naar het gevelteeken met de voorstelling van een wagen, misschien een herinnering aan de voormalige veemarkt in deze buurt, waar menig marktbezoeker zijn paarden uitspande.
♦ Het Wagenplein is de naam van de ruimte, zuidwaarts van het oostelijk eind der Oude Koemarkt gelegen en oostwaarts grenzende aan den Wirdumerdijk. Tot 1874 diende dit naast de toenmalige veemarkt gelegen plein tot het stallen van de wagens der van buiten komende marktbezoekers.
♦ Het Wagentje, ook als 't Klein Wagentje voorkomend, is de naam van de herberg aan de smalzijde van de Nieuwestad, no. 1, nabij de voormalige Vrouwepoort. De naam is stellig ontleend aan een voormalig uithangteeken met de voorstelling van een wagentje, in verband met de omstandigheid, dat vele buitenlieden van den Bildtkant en elders hier weleer hunne paarden uitspanden.
♦ Het Waltahuis bevond zich omstreeks 1500 als een versterkt kasteel aan den oostkant van het water van het Heerenwaltje, met een voorplein, dat naar de smalzijde van de Nieuwestad gekeerd was. In het bezit zijnde van Pier Epesz Walta, van Bosum, die tot de de zoogenaamde rebellen, de Geldersche partij, behoorde, werd bij giftbrief van 12 Februari 1517 door Keizer Karel V aan de stad Leeuwarden geschonken "Pyer Epes huys ende stede, staende by der Stat wage in Leuweerden, te gebruycken tot eenen Stat Raethuys". Evenwel werd eerst in 1594 de zetel van het stedelijk bestuur van het oude raadhuis in de Groote Hoogstraat naar Waltahuis verplaatst.
♦ Het Waltje. Onder dezen naam komt het oostelijk deel der Weaze voor, gelegen tusschen het Zwitsersch Waltje en de Uniabuurt; het smalle waltje, waaraan de aldaar staande huizen gelegen zijn, was oorzaak van die benaming naming.
♦ Het Waltje was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een streekje huizen aan den westkant van Olde-Galileën, gelegen ten noorden van Kloosterburen. Een smal waltje scheidde dit streekje van een van oost naar west loopende sloot.
♦ Het Wapen van Amsterdam was tot in het begin dezer eeuw de naam van het huis no. 23 aan den noordkant van de Tuinen. Het Amsterdamsche wapen vond men geschilderd boven den ingang.
♦ Het Wapen van Dokkum was tot het begin dezer eeuw de naam van een veerhuis, no. 287, aan het Dokkumer End (zie aldaar).
♦ Het Wapen van Groningen was in het begin der vorige eeuw de naam van een logement aan den westkant van de Tweebaksmarkt, het eerste huis van den zuidelijken hoek der Koningsstraat.
♦ Het Wapen van Heerenveen was tot in het begin dezer eeuw de naam eener herberg in het Ruiterskwartier, no. 161.
♦ Het Wapen van Jeruzalem. Onder dezen naam komt reeds in 1641 voor een huis aan den noordkant van de Groote Kerkstraat, no. 69, waar nog in den gevel zich een steen bevindt met het zoogenaamde wapen van Jeruzalem en het onderschrift: INT WAPEN VAN IERUSALEM. Oorspronkelijk kwam dit wapen, met de gouden Jeruzalemskruisen op zilveren veld, toe aan hen, die een tocht naar het H. Graf volbracht hadden. Blijkens een gelijksoortigen steen in den gevel is het huis na 1641 in 1768 herbouwd.
♦ Het Wapen van Leiden, dat als uithangteeken van alle stedewapens in Nederland wel het meest voorkwam, ontbrak ook te Leeuwarden niet. Het werd in het begin der vorige eeuw aangetroffen als een veerhuis op het Groot Schavernek.
♦ Het Wapen van Nederland trof men nog in het begin dezer eeuw aan als een herberg in de Oude Doelesteeg, no. 10.
♦ Het Nederlandsche Wapen was nog in het begin dezer eeuw de naam van een tabakswinkel tegenover het Waagsplein, op den noordelijken hoek van de Peperstraat.
♦ Het Wapen van Vriesland is de oude benaming van een logement aan het Groot Schavernek, daar, waar vroeger het Sneeker Veerhuis gevestigd vestigd was.
♦ De Warmoesgracht. Onder dezen naam komt omstreeks het midden der vorige eeuw het water der Weaze voor, zeer waarschijnlijk wegens de omstandigheid, dat hier door menig vaartuig groenten en vruchten uit de zuidelijk van de gracht gelegen warmoezerijen aangebracht werden.
♦ De Wassamastins, ook Wasmannastins en Wissemastins genoemd, was in de late middeleeuwen een versterkt huis in de Groote Kerkstraat, dat later ook onder den naam van Andringahuis voorkomt. In 1436 schonk zekere Wytse Oenema een derde deel van "Wasmanna stinze" met bijbehoorend erf aan het Sint-Anthonygasthuis, waardoor later de Beierstraat gerooid is.

(1) Een bewoner van de "Wisjewaai" heette in den volksmond een "Wisjewabber".
(2) In 1614 is sprake van "Wabbe Wisseshuys op de Breedeplaats"; in 1685 zou hij burgemeester der stad zijn geweest, terwijl zijn portret indertijd op Canterstate te Driesum aanwezig moet zijn geweest.

---

||| 64. LC 14 aug. 1937.
♦ De Wijde Gasthuissteeg is de meest westelijke steeg, welke van den noordkant der Groote Kerkstraat naar het Perkswaltie loopt. Evenals de ten oosten er van loopende Nauwe Gasthuissteeg, is zij gelegen ten noorden van het Sint-Anthony gasthuis; vandaar daar de naam.
♦ De Wijde Steeg, loopende van den oostkant van den Wirdumerdijk, tusschen de perceelen no. 31 en no. 33 door naar de Weaze, is eene latere benaming voor de Ayttasteeg. Zij is aldus genoemd in tegenstelling met de smallere Nauwe Steeg, welke zuidwaarts ervan, daarmee evenwijdig loopt.
♦ De Wijde Steeg loopt van den oostkant der Voorstreek, tusschen de perceelen no. 354 en 356 oostwaarts naar het Hoekster Kerkhof. Zij draagt dien naam als zijnde de breedste steeg aan genoemden kant der Voorstreek.
♦ De Wijde Steeg, de meest westelijke der stegen aan den zuidkant van de Tuinen, welke zuidwaarts tot achter de Kanselarij loopt, is aldus geheeten, omdat zij van de genoemde stegen de breedste is.
♦ De Wijde Steeg. Onder dezen naam komt o.m. de Oude Lombardsteeg voor, waarschijnlijk aldus genoemd, in tegenstelling met de onmiddellijk westwaarts en evenwijdig daarvan loopende zeer smalle Hoedemakerssteeg.
♦ De Wijnberg was nog omstreeks het midden der vorige eeuw een logement aan den westkant van den Wirdumerdijk, onmiddellijk zuidwaarts van het huis de Valk. De naam is blijkbaar ontleend aan het gevelteeken met de voorstelling van een wijnberg, waarschijnlijk herinnerend aan den tijd, toen het logement als wijnhuis, - voorlooper van het koffiehuis (of café) -, ingericht was.
♦ De Wijnwerkerswacht bevond zich nog omstreeks het midden der vorige eeuw in een gebouwtje aan den noordkant van het Raadhuisstraatje. Aldaar was het wachtlokaal gevestigd der gezworen wijndragers, van Stadswege aangesteld (zie Het Bierdragerswachthuis).

>> begin

♦ De IJskelder was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van het meest westelijke gebouw aan de smalzijde van de Nieuwestad op de streek, tusschen Sint Jacobsstraat en Heerenwaltje gelegen. Het dankte zijn naam aan de omstandigheid, dat aldaar, - in een tijd, waarin de industrie zich nog niet van de kunstmatige vriesmethode bediende -, blokken ijs, welke 's winters uit het water der stad gezaagd werden, in zaagmeel gewikkeld, ten dienste van de overige tijden van het jaar bewaard werden. In het laatst der vorige eeuw was hij verplaatst naar het huis no. 15 aan den westkant der Kleine Hoogstraat.
♦ De IJzeren Man was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan de Korenmarkt no. 207, aldus genoemd naar een steen uit de tweede helft der 17de eeuw, welke zich eertijds in den voorgevel bevond, met de voorstelling van een geharnast man, en het onderschrift: D'YSER MAN. Waarschijnlijk was in dit huis weleer een ijzerhandel gevestigd. De steen is thans ingemetseld in den gevel van het huis, welke zich aan den gang langs den oostkant kant bevindt.

>> begin

♦ De Zaadzaaier was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den zuidkant van de toen nog niet verbreede Peperstraat, het vierde van den westelijken hoek der straat af, en stellig aldus genoemd naar het vroegere gevelteeken met de voorstelling van een zaaiend man, klaarblijkelijk doelend op het geestelijk zaad, dat hier uitgezaaid werd in den vorm van drukwerken. Het werd n.l. weleer bewoond door een uitgever van boekwerken (anno 1736: Johannes Thijssens; anno 1777: Gerrit Tresling).
♦ De Zaaier. Onder dezen naam komt een huis voor in het Zaailand, dat in den gevel een steentje bevat, waarin de voorstelling van een zaaiend man is te zien, met boven 't jaartal 1648 en het onderschrift: DE ZAEYER. Bij eene restauratie in het laatst der vorige eeuw werd er tevens het jaartal 1898 op aangebracht.
♦ Het Zaailand, (anno 1644: 't Saailand), in het laatst der vorige eeuw van gemeentewege omgedoopt tot Wilhelminaplein (1), is de ruimte, grootendeels bezuiden het Ruiterskwartier gelegen, en sedert omstreeks 1623 ontstaan door het weggraven van den ouden wal aldaar en den aanleg van nieuwe verdedigingswerken aan den zuidkant der stad. Van een plan, om de in de lengte er door loopende zuidergracht aan weerszijden met huizen te bebouwen, is nimmer iets gekomen. De naam is ontleend aan het feit, dat oorspronkelijk deze ruimte als "bezaeyde landen", als Zayland, dus als bouwland gebezigd werd.
♦ De Zak, voluit de de Zak van de Bollemanssteeg geheeten, is de oorspronkelijk zakvormige doodloopende ruimte van laatstgenoemde steeg, welke sedert 1873, in verband met eene verbouwing van het achterste gedeelte van het toenmalige Diaconiehuis, eenigermate zuidwaarts verlengd is.
♦ Het Zalmklooster. Onder dezen naam kwam tot in het eind der vorige eeuw een complex van een negental woningen rondom een bleekveld voor, gelegen aan den noordkant van den Groeneweg. Het droeg dien naam, omdat een zalmkooper de woningen had laten bouwen.
♦ Het Zeilend Schip was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den Ooster Grachtswal, het tiende zuidwaarts van het voormalige Marcelis Govertsgasthuis aldaar, en ongetwijfeld aldus genoemd naar een gevelteeken met de voorstelling van een zeilend schip.
♦ Het Zeilend Schip was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van het meest westelijke huis aan den noordkant van het Fliet; stellig droeg het dien naam naar een gevelteeken met de voorstelling van een zeilend schip, zoo geëigend voor deze omgeving, waar vele varensgezellen zich in den loop der tijden gevestigd hadden.
♦ De Zevenster (anno 1682: de Sevenstar) was in het laatste kwart der 17de eeuw de naam eener herberg binnen Leeuwarden, op welker luifel men het volgende opschrift kon lezen:
Zyt gy door reisen afgemat,
Treet hier in om te rusten.
Men tapt u hier goet Haarlems nat,
En schaft u na uw lusten. ♦ Zorgvliet was eertijds de naam van een huis aan den zuidkant van de Tuinen, het vierde westwaarts van de Kloksteeg, ongeveer ter plaatse van het vroegere Martenahuis aldaar.
♦ Zorgvliet was tot in het laatste der vorige eeuw de naam van een fraaie buitenplaats aan den weg Achter de Hoven, daar, waar deze zich uit de zuidoostelijke richting naar het noordoosten wendt.
♦ De Zoutsloot liep tot het laatst der vorige eeuw langs den westkant van Pietersburen in noordelijke richting naar het Fliet, eenigszins ooswaarts van de Blauwe Brug. Zij is genoemd naar eene eertijds daar aanwezige zoutkeet, welke misschien reeds in 1582 opgericht was.
♦ De Zuiderbrug, in 1831 gebouwd, in verband met de afgraving van den Wirdumerpoortsdwinger, is de oorspronkelijke benaming voor de brug, welke gelegen was ter plaatse van de tegenwoordige Wirdumerpoortsbrug. Zij droeg dien naam, omdat zij uit de stad naar het zuiden daarvan voert.
♦ De Zuiderdwinger is de naam van een sedert 1835 verdwenen bastion, dat ongeveer gelegen was oostwaarts van de tegenwoordige Prins Hendrikstraat en zuidwestwaarts van de Rijks Hoogere Burgerschool. Met zijn zuidelijke punt drong het door tot over den zuidkant van de Willemskade. Het was de meest zuidelijke der vroegere dwingers van de stad.
♦ De Zuidergracht, ook als Oude Heerengracht voorkomende, liep vóór 1845 midden door het Zaailand, van ongeveer de Oude Veemarkt aldaar, in westelijke richting met een noordwestelijke ombuiging naar het water van het Schavernek. Sedert genoemd jaar is zij gedempt met aarde, afkomstig van den wal tusschen den Zuider- en den Verlaatsdwinger, alsmede van den oostelijken wal tusschen de voormalige Tuinsterpoort en het Blokhuis.
♦ De Zuidergracht. Daaronder verstaat men thans het gedeelte der Stadsgracht, dat van de eerste Kanaalbrug in westelijke richting loopt, en een deel vormt van de voormalige gracht, welke eertijds het oude Blokhuis omgaf.
♦ De Zuiderkade is de oorspronkelijke benaming van de Willemskade; zij is de zuidelijkste der kaden aan de stadsbuitengracht gelegen.
♦ De Zuider Plantage (aanvankelijk ook geschreven: Zuider-Plantaadje), is het plantsoen, ongeveer gelegen ter plaatse van den vroegeren Wirdumerpoortsdwinger. Zij is sedert 1835 ontstaan, en in 1847 westwaarts uitgebreid, onder leiding van den tuinarchitect L.P. Roodbaard.
♦ Het Zuiderplein, dat zich van de Potmargebrug in zuidwestelijke richting meer en meer pleinvormig uitstrekt, is na omstreeks 1870 ontstaan, aan den zuidkant buiten de stadsgracht.
♦ De Zuidersingel, loopende van het Stationsplein westwaarts naar de Harlingervaart, is in 1873 ontstaan aan den zuidkant van de een jaar te voren aangelegde Nieuwe Veemarkt. Een deel van dezen singel is in 1900 bij de veemarkt getrokken.
♦ De Zuiderstraat, loopende in het verlengde van de Oude Lombardsteeg, van het Zaailand zuidwaarts naar de Willemskade, is sedert 1870 ontstaan.
♦ De Zuiderwalsteeg, oorspronkelijk een nauwe doorgang door den zuidelijken wal der stad, is de oorspronkelijke benaming der later aldaar aangelegde Prins Hendrikstraat.
♦ De Zuidvaart of Wirdumervaart, is de benaming van het water, dat van Wirdum uit zuidelijke richting langs Potmarge en Weaze naar de Brol liep.
♦ De Zuidwesterdwinger, eertijds het bastion in het zuidwesten der stad, is in 1874 gedeeltelijk en sedert 1884 geheel afgegraven.
♦ De Zwaan hing in de 17de eeuw uit aan een huis, gelegen op den hoek van den noordkant der Burmaniastraat en de Kleine Kerkstraat. Naar alle waarschijnlijkheid was het toen als herberg ingericht.
♦ De Zwarte Arend. Een gevelsteen van onbekende herkomst, met de voorstelling van een dubbelen adelaar en het onderschrift: INDE SVARTE AERENDT, was eertijds ingemetseld in een tweetal woningen van het voormalige Arendsklooster (zie aldaar).
♦ De Zwarte Bles was tot in het begin dezer eeuw de naam van eene herberg in het Ruiterskwartier, no. 177, waar eertijds als uithangteeken een zwart geschilderd blespaard (2) uithing.
♦ Het Zwarte Lam was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan de breedzijde van de Nieuwestad, het negende aan den oostkant van de Oude Doelesteeg, en stellig aldus genoemd naar een gevelteeken met de voorstelling van een zwart lam.
♦ De Zwarte Ster was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den zuidkant van de Wabbe Wissesstraat, het tweede westwaarts van de latere Vijzelstraat, en stellig aldus genoemd naar een gevelteeken met de voorstelling eener zwart geschilderde ster.
♦ De Zwarte Weg is eene oude benaming voor den Groningerstraatweg. Oorspronkelijk leidde de weg van Leeuwarden naar Groningen, uit de Wirdumerpoort langs de Schrans, de Huizumerlaan, door Huizum, het Tynjedijkje door het water van de Tynje, door moerassige landen, door het water van het Ouddeel, door veenachtige landen en de buurtschap Westergeest naar Tietjerk, en vervolgens verder. Nog in 1514 werd getuigd, dat het 's winters "quaet was to Lewerden to comen, met dat het landt al onder het water lach". Daarom mede werd sedert omstreeks 1530 de weg geprojecteerd van de Hoeksterpoort uit noordoostwaarts, langs den Lekkumerdijk, langs het Hoogterp, en vandaar in de richting van het Tolhuis onder Lekkum en verder oostwaarts naar het slot Toutenburg onder Tietjerk, nadat verschillende deelen verhoogd en bepuind en vaarten en slooten overbrugd waren. Drie eeuwen later werd, ter bekoming van een rechten inrit in de stad, de Hoekster Dwinger doorgegraven, een groote draaibrug over de stadsgracht aangelegd, een aanzienlijk deel van den weg nabij de stad afgesneden en verder de weg verbreed en verhoogd, waardoor hij tot Zwartewegsend de tegenwoordige richting verkreeg. De naam is waarschijnlijk afgeleid van de oorspronkelijk zwarte, veenachtige kleur der verschillende gedeelten van den weg.
♦ De Zwarte Zwaan komt nog voor op den gevelsteen van het huis no. 8 aan de breedzijde van de Nieuwestad, nabij de voormalige Vrouwenpoort, met het onderschrift IN DE SWARTE SWAEN, dateerend van 1675.
♦ Het Zwart Kruis was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan den westkant van de Voorstreek, het derde van den zuidhoek der Sacramentstraat.
♦ Het Zwart Kruis was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van het meest westelijke huis aan de Korenmarkt.
♦ Het Zwart Kruis was nog omstreeks het begin der vorige eeuw de naam van het meest oostelijke huis aan den zuidkant van het Nauw.
♦ Het Zwart Kruis was omstreeks het begin der vorige eeuw de naam van een koffiehuis, gelegen aan de Lange Pijp.
♦ Het Zwitsersch Waltje was oorspronkelijk het waltje, dat liep langs den zuidkant van het water tusschen Rhalapijp en Weaze, sedert 1894 is dit water gedempt. Misschien ontleent het zijn naam aan het feit, dat hier zich het eerst een aantal verdreven Doopsgezinden van Zwitsersche nationaliteit vestigde.
♦ De Zijlsloot wordt in het begin der vorige eeuw vermeld als oude uitwateringssloot bij Tonnenburg aan den Stienserdijk. De zijl was oorspronkelijk een sluisje in den oosteltjkea dijk van de voormalige Middelzee.

(1) De volksmond spreekt evenwel hardnekkig van it Saeiland of it Plein.
(2) D.i. een paard met een witharige vlek voor op den kop.

---

>> begin

||| 66. LC 11 sept. 1937.
♦ De Groene Poort was in het laatste kwart der 16de eeuw de naam van een huis aan den oostkant van de Kleine Hoogstraat, aldus genoemd naar een groote, groen geschilderde poort, welke den toegang verleende.
♦ De Gulden Ster (anno 1585: "de Ghulde Starre") wordt in het laatste kwart der 16de eeuw vermeld als een huis, staande "ontrent die Brolbrugghe", en stellig aldus genoemd naar het gevelteeken met de voorstelling eener vergulde ster.


♦ De Grutterij. Een gevelsteen met de voorstelling van een door een paard gedreven gortmolen, kwam tot in het eerste kwart dezer eeuw voor in den gevel van perceel 261, aan den noordkant van het Fliet (1).
♦ De Jonge Bontekoe. Onder dezen naam kwam tot in het eerste kwart dezer eeuw eene uitspanning voor, gelegen aan den oostkant van den Stienserdijk, tusschen de Kleine Bontekoe en de onmiddellijk buiten het gebied der stad gelegen Groote Bontekoe, beide aan den westkant van genoemden dijk. De naam is ontstaan, nadat reeds de Kleine Bontekoe bestond.
♦ De Jonge Fenix was tot in het laatst der vorige eeuw de naam van een geheel uit steen opgetrokken olie-, tras- en runmolen aan den zuidkant van het Fliet op Pietersburen. Zij was in 1752 gesticht ter vervanging van een eenvoudigen runmolen, door den ondernemenden Pieter Luitjens van der Meulen en diens broeder, beiden van Donkerbroek afkomstig, waar hun vader koopman was in schors, en tevens een runmolen bezat. De naam is ontleend aan het feit, dat ter plaatse reeds twee malen te voren een molen afgebrand was, waarmede de sage van den vogel Phoenix in verband gebracht werd. Aan den naar het Fliet gekeerden kant was aan den molen een memoriesteen (2) aangebracht met de voorstelling van den vogel te midden der vlammen en een onderschrift.
♦ Het Keegsdijkje, thans een weg op het Leeuwarder Nieuwland, bij de boerderij Groot Humalda, was oorspronkelijk, na de gedeeltelijke dichtslibbing der Middelzee, eene waterkeering ter bescherming eener voormalige keeg, d.i. een deel buitendijks gelegen grond, welke bij gewoon tij droog liep.
♦ De Keizer (anno 1583: in den Keyzer) wordt omstreeks het derde kwart der 16e eeuw vermeld als eene herberg, waarvan de juiste plaats ons onbekend is, evenals de nadere aanduiding betreffende den naam, waarmede deze "keizer" bedoeld werd.
♦ De Kerkstraat. Aldaar vond men in het derde kwart der 17de eeuw aan een huis het volgende luifelschrift: "Sterven eer het nood doet
't Erven van het vreemdegoedt
Maakt een ander man tot voorspoet". ♦ De Keyzersbuurt, aan den oostkant van het Zuiderplein nabij de Posthoornsteeg, in zuidelijke richting omstreeks 1870 ontstaan, is aldus genoemd naar den bouwondernemer Jelle Harmens Keyzer, die hier een reeks woningen deed bouwen.
♦ De Kleine Bontekoe (2), eene uitspanning aan den westkant van den Stienserdijk, ongeveer op de helft van den afstand tot de Groote Bontekoe (2) gelegen, is aldus geheeten ter onderscheiding van laatstgenoemde, buiten het stedelijk gebied zich bevindende uitspanning (3).
♦ De Klok was nog omstreeks het midden der vorige eeuw de naam van een huis aan het Groot Schavernek, onmiddellijk zuidwaarts gelegen van het Wapen van Vriesland, en daarvan door een steeg gescheiden. Daarin was het Franeker Veerhuis gevestigd. Het was aldus genoemd naar het gevelteeken, een bel of klok voorstellende, klaarblijkelijk ontleend aan eene overeenkomstige figuur uit het Franeker wapenschild.
♦ De Koebrug, oorspronkelijk gelegen aan de smalzijde van de Nieuwestad, over het water der oude stadsgracht, hetwelk zuidwaarts in dat der Nieuwestad uitliep, is in 1611 verdwenen bij den aanleg van de Lange Pijp. De naam is waarschijnlijk ontleend aan het feit, dat daarover vanuit het aangrenzende stadsgedeelte het rundvee naar het Nieuwland gedreven werd, om daar te grazen.
♦ De Korfmakersstraat. Aldaar las men omstreeks het laatste kwart der 17de eeuw op den luifel van een "toebakverkoopers huys" het volgende opschrift: "Toebak is kostelijk en niet dier,
Zij is voedzaam, maar maakt niet vet,
Zij is voor Soldaat en Bootsgezellen
Een tijdverdrijf en een plezier,
Voor heeren en borgers een banket,
Veel schoonder als men kan vertellen". ♦ De Laars was in het laatste kwart der 17de eeuw het uithangteeken van een schoenmaker "bij de Korvemakers" (d.i. de Korfmakersstraat), op wiens uithangbord het volgende te lezen stond: "Een laars bedeckt een voet, een laars bedeckt noch meerder
Een laars verweckt een vaars (5), een laars maakt noch geleerder.
Een laars staat statelijk, voor die is in de staat,
Een laars past passelijk, voor die van passen gaat.
Een laars dient dienstelijk voor die, die reijsen willen.
Een laars voegt voegelijk voor die hun kruijt verspillen,
Een laars hooft hooffelijk in hooffelijke stoet
Kom kooper koopt een paar, u gunst mij voordeel doet". ♦ De Lange Negene (Friesch: de Lange Njuggene), is de naam van een stuk weiland, aan den noordkant van het Fliet gelegen, en eigendom van de gemeente Leeuwarden. Zij is eene verkorting voor: de lange negen pondematen maten, d.i. een langgestrekt stuk weiland, dat 9 x 36 3/4 are groot is.
♦ De Mariastraat is sedert 1868 Achter de Hoven ontstaan.
♦ De Minnemabrug, later veranderd in de Minnemapijp, was eertijds gelegen over het water van den Eewal, tegenover den noordelijken ingang der Minnemastraat. Bij de demping van dat water in 1884 is laatstgenoemde pijp verdwenen.
♦ Het Nieuwe Paradijs was omstreeks het laatste kwart der 17de eeuw de naam eener herberg nabij de Doele, waar een uithangbord te lezen gaf: "Coomje van de reis en soekje logijs
Soo komt hier, logeer in 't nieuwe paradijs.
Komt in als vrienden plegen
En soekt geen ander wegen
Hier tapt men bier en wijn
En dat om vrolijk zijn.
In 't paradijs
Is bon logijs
1676". ♦ De Nieuwe Steeg. Aldaar las men in het laatste kwart der 17de eeuw op een uithangbord: "In het verken door de koe
Die het leer koopt, geeft de pluggen toe". ♦ Het Oude Galileën. In het laatste kwart der 17de eeuw gaf daar een uithangbord voor eene herberg te lezen: Die gaet op sijn plaisier
Volle vaten tapt men hier
De nijt en spijt doet seer
De Tijt verslijt het weer. ♦ De Oosterstraat. In het laatste kwart der 17de eeuw kon men daar de beide volgende opschriften vinden.
Op een gevelsteen van zekeren R. T.: "Die timmert aen de straat
Moet veel berispens hooren
Dit is de beste raedt
Hem daer niet aen te stooren.
Spijt niders (6) dat doch niders sijn
Dat Godt mij gunt dat is doch mijn". En aan het huis van zekeren I. A.: "Leert spreken daer het past
Leert swijgen op uw tijdt
De tonge maakt u vast
Eer gij gevangen zijt". ♦ Op de Kelders is de naam van de huizenreeks, gelegen tusschen de Korfmakerspijp en den zuidelijken ingang der Groote Hoogstraat. Zij draagt dien naam naar de eertijds daarvoor aan den kant van de gracht gelegen kelders. Daar las men in het laatste kwart der 17de eeuw aan een gevel: "Die hier comt om mij te besien
Soo gij mij gunt mag hem geschien". De er tegenover gelegen rij huizen, van de Korfmakersstraat tot de Brol, wordt Over de Kelders genoemd.
♦ De Oranje Eewal is misschien genoemd naar een steen, weleer voorkomende in den gevel van een huis aan den zuidkant van den Eewal, het tweede oostwaarts van de Groote Hoogstraat (thans no. 50), waarop "en basrelief gehouwen en cierlijk verguld De Oranje-Eewal" te lezen stond. In het laatste kwart dor 18de eeuw stond het "beroemd wegens zijn uythangbord".(7)
♦ Het Oud Deel (anno 1455: dat Aelde deel) is de naam van het water, hetwelk aan den oostkant van het stedelijk gebied gedeeltelijk de begrenzing met Tietjerksteradeel vormt. Oudtijds had n.l. in Friesland deel de beteekenis van een water, dat de grens vormt tusschen twee deelen of grietenijen.
♦ Het Oud Zwart Kruis. Onder deze benaming komt in het laatst der vorige eeuw voor het huis aan den westkant der Korenmarkt, dat te voren het Zwart Kruis genoemd werd.
♦ Het Paard komt in de tweede helft der 17de eeuw voor als naam eener bierbrouwerij, waarvan de juiste plaats ons onbekend is. Daar trof men eertijds het volgende opschrift aan: "Soekt gij goet bier
Men vint het hier,
Soet van geur,
Fraij van kleur,
Lieflijk van smaak,
Dat tot ydereen sin geraak (7).
Anno 1652". ♦ Paffenraad is de naam der boerderij aan den noordkant van den Vierhuisterdijk, no.52. Daar ter plaatse stond eertijds eene state, welke eigendom was van het geslacht Paffenrade of Paffenrode. Als zoodanig kwam zij het eerst in het bezit van Johan vrijheer van Paffenrode, als kleinzoon van Adam van Paffenrode en IJmk van Liaukema. Behalve kolonel, commandeerende het garnizoen van Gorinchem, was hij o.a. schrijver van verschillende gedichten en tooneelstukken. Hij sneuvelde bij het beleg van Maastricht, in 1673.
♦ Het Panwerk is de naam van een streek huizen, welke van den westkant van Olde Galileën zich uitstrekt tot aan de Dokkumer Ee, onmiddellijk ten zuiden van de Droge Haven. Zij is ontleend aan een eertijds hier bestaan staan hebbende pannenbakkerij (Friesch: panwirk).
♦ Het Prinsehof. In de nabijheid daarvan las men omstreeks het derde kwart der 17de eeuw op een uithangbordje boven den luifel van een passementwerker: "Hier maakt men borduursel van alderhande slagh
't Is groot of klein al wat men bedencken magh. ♦ De Prinsentuin. Zie de Stads- of Prinsentuin.
♦ De Prinse-Weitmolen. Nadat om strategische reden de zuidelijkste der beide zich eertijds nevens de Lieve Vrouwewaterpoort bevindende korenmolens afgebroken was, verkreeg hij in 1624 een betere standplaats op den nieuw aangelegden Verlaatsdwinger. Aangezien deze molen later meer in het bijzonder aangewezen was tot het malen der granen, benoodigd voor het gezin van den Prins Stadhouder, werd hij sedertdien aangeduid als 's Prinsen weitmolen. Daarmede werd
♦ De Prinse Weitmolensdwinger de benaming voor den vroegeren Verlaatsdwinger.
♦ De Reijgersstraat droeg reeds in het begin der vorige eeuw dien naam naar zekeren huiseigenaar B. Reiger, wonende in de er tegenover gelegen Blokhuissteeg.
♦ De Roode Roos was in het laatste kwart der 17de eeuw een herberg te Leeuwarden, waarvan de juiste plaats ons onbekend is en aldus geheeten naar de voorstelling eener rood geschilderde roos op het uithangbord, op welks stok te lezen stond: "In de roode roos verkoopt men wijn en bier,
Tot yder lust en sijn plaisier
Dat voor gelt,
Contant telt.
16..". ♦ Rozendaal. Onder deze benaming wordt o.a. in 1534 een stuk weiland, groot 23 pondemaat, vermeld gelegen "omtrent het Tolhuis" aan den Zwarteweg.
♦ Het Ruiterskwartier. Aldaar las men in het laatste kwart der 17de eeuw op den van een uithangbord van een "stal-man": "Van Godt wacht ik het al
't Sij vreugd of ongeval
1674". Omstreeks denzelfden tijd vond men daar op een tuin het volgende opschrift: "Aensiet dees Tuyn tot u plaisier,
Met bloemen schoon en paadden klaer,
Swichemius is de hovenier,
Een backer is de eigenaer". ♦ De Samaritaan was in het derde kwart der 17de eeuw de naam van een "barbierswinkel" te Leeuwarden, waarvan de juiste plaats ons onbekend is. De daar wonende heelmeester had op zijn uithangbord de karakteristieke voorstelling van den barmhartigen Samaritaan doen schilderen en aan zijn gevel het volgende opschrift doen aanbrengen: "Gelijk den wijn, fijn,
Drieft sorge uit der herten:
Soo geneest Medicijn, pijn,
En ontlast van smerten". ♦ De Sandfirde (anno 1484: de Sandfurde; Friesch: Sanfirde, Hollandsch: Zandvoorde) wordt in het laatste kwart der 16de eeuw vermeld als zich bevindende nabij Papinga-fenne.

(1) Bedoelde gevelsteen is thans het eigendom van Notaris N. Ottema te Leeuwarden.
(2) Met den klemtoon op Bónte.
(3) Deze laatste uitspanning, oorspronkelijk de Bontekoe geheeten, dankt dien naam aan een geschilderde afbeelding eener zwart-bonte koe, welke oorspronkelijk aan den gevel aangebracht gebracht was, maar zich sedert een brand in de herberg boven de tapkast in de gelagkamer bevindt.
(4) De steen is thans met meerdere ingemetseld in een muur in de Pijlsteeg.
(5) D.i.: geeft aanleiding tot het ontstaan van een vers.
(6) niders = benijders.
(7) Zie de Vrije Fries XXX 104-108.
(8) Friesch: gerak, d.i. (noodige levens-)behoefte.