>> HOMEpage

ERASMUS de roem,
POLYDORUS de primeur
als verzamelaar-commentator van Adagia

Opgedragen aan dr. Frits van der Kuip

M.H.H. Engels, december 1998; internetversie (met register) april/mei 2003
comment/corrections to the contact/mailaddress on my HOMEpage.

De oudste verzameling van Nederlandse spreekwoorden dateert van ca. 1480. De PB bezit een exemplaar van de uitgave Delft 1495. Het boekje heeft een Latijnse titel, Proverbia communia, d.w.z. algemene spreekwoorden, omdat elk Nederlands spreekwoord gevolgd wordt door de Latijnse versie. Het diende voor het leren van Latijn. Een moderne vorm van taalonderwijs: zinnetjes Latijn leren i.p.v. woorden, als aanvulling op de grammatica. De betekenis van deze Latijnse zinnetjes was gemakkelijk te onthouden, want de Nederlandse vertaling in de vorm van spreekwoorden was bekend. Dat het een leerboek was, bewijst ook de titelhoutsnede: Christus onderricht de schriftgeleerden, de onderwijsscène bij uitstek.
De "Proverbia communia" schijnen in het laatst van de vijftiende eeuw vooral aan de Deventer school gebruikt te zijn, toen die onder het rectoraat van Alexander Hegius (1482-1498 overleden) leerlingen van heinde en verre aantrok. Erasmus en zijn broer zijn daar van 1478 tot 1484 naar school gegaan.

Erasmus staat bekend als de eerste die spreekwoorden van uitleg voorzag. De eerste druk van zijn "Adagia", een verzameling Latijnse en Griekse spreekwoorden, verscheen in 1500. Het aantal spreekwoorden groeide vervolgens in telkens door hem herziene uitgaven van 800 tot 4151.

Al in 1498 was te Venetië een "Proverbiorum libellus" (= spreekwoordenboekje) verschenen van de Italiaanse historicus Polydorus Vergilius (ca. 1470 - 1555). Van 1502 tot 1550 leefde deze merendeels in Engeland, waar hij net zoals Erasmus met humanisten als Thomas More en John Colet kennis maakte. Polydorus Vergilius schreef verder een geschiedenis van Engeland. Zijn verzameling "Adagia" werd herdrukt in 1500 en 1511 en door hem vermeerderd in 1521 (tweede druk), 1532 (derde druk), 1541 (vierde druk) en 1550.

Polydorus Vergilius heeft zijn vriend Erasmus van plagiaat beschuldigd. Erasmus beweerde dat hij de uitgave van 1498 niet kende, toen hij in 1500 met zijn "Adagia" zijn schrijversloopbaan begon. Polydorus nam met die verklaring genoegen. In het aan de secretaris van Hendrik VIII gerichte voorwoord van de uitgave 1521 van zijn eigen verzameling legde hij echter nog eens vast dat hij de primeur had gehad. De berusting van Polydorus Vergilius heeft er mede toe geleid, dat zijn adagiaverzameling in vergetelheid is geraakt en die van Erasmus beroemd is geworden. Erasmus' werk bleek bovendien van een veel hoger wetenschappelijk niveau. Een exemplaar van zijn Adagia (editie 1541) uit de drukkerij van Froben te Bazel, dat oorspronkelijk in het bezit was van professor Lollius Adama (overleden 1609), behoort tot de collectie van de voormalige Franeker academie.

>> begin

Een groot aantal spreekwoorden is door Pieter Brueghel de Oude (1525-1569) op één schilderij in beeld gebracht. Onderzoek heeft uitgewezen, dat het Engelse spreekwoorden betreft die door een Engelse banneling naar Mechelen zijn meegebracht. Eén spreekwoord daaruit, "de gek scheren", is aan het begin van deze pagina afgebeeld: de scheerder lijkt de trekken te hebben van de schrijver van De lof der zotheid; daarboven Januskop? Bovendien zijn er twaalf spreuken door Brueghel geschilderd op rode houten eetborden: is het Erasmus die "parels" voor de zwijnen strooit? Door de holling van het bord naar de rand toe lijkt het hoofd en de geleerdenmuts van de figuur in de mantel met bontkraag breder en gedrongener.

• Drank en spel leiden tot armoede en slechte naam
• De huik naar de wind hangen
• In de ene hand vuur, in de andere water dragen
• Tussen twee stoelen in de as zitten
• De put dempen als het kalf verdronken is
• Rozen (parels) voor de zwijnen werpen; zie de afbeelding hiernaast
• De kat de bel aanbinden
• Niet kunnen lijden dat de zon in 't water schijnt
• Met het hoofd tegen de muur lopen
• Achter het net vissen
• Zich onder een blauwe huik verbergen
• Tegen de maan pissen

>> begin

Register

ADAGIORUM PROPHANORUM & SACRORUM INDEX iuxta numerum proverbiorum.

A Nazareth potest aliquid boni esse? S232 (82 v)
A bovo incipere. P19
A calvo ad calvum. P55
A fructibus eorum cognoscetis eos. S16 (52 v)
A lasso rixam quaeris. P33
A vertice usque ad calcem. P293
Aërem verberare. S165 (73 v)
Ab Aquilone pandetur omne malum. S294 (87 v)
Ab Herode ad Pilatum. S289 (87 r)
Ab impiis egredietur impietas. S419 (104 v)
Abyssus abyssum invocat. S203 (79 r)
Acta agis. P83
Acti labores iucundi sunt. P304
Ad Calendas Graecas. P51
Ad Scolon neque ipse vades, neque alteri comes ibis. P118
Ad fabulas convertuntur. S405 (102 v)
Ad frugem bonam se recipere. P275
Ad quid perditio haec? S258 (84 v)
Ad umbelicum pervenire, vel Coronidem imponere. P306
Ad vivum non reseco. P65
Adulterinae plantae non dabunt radices altas. S420 (104 v)
Aequalem tibi mulierem inquire. P296
Aes sonans, aut cymbalum tinniens. S19 (52 v)
Affore Genium Temesseum genium. P18
Agamus pingui Minerva. P66
Ait latro ad latronem. S204 (79 v)
Albus an ater sis, nescio. P77
Aliquid mali est propter vicinum malum. P153
Alius est qui seminat, & alius qui metit. S162 (73 v)
Alpha & omega, alpha & bèta. S2 (50 v)
Altera manu panem ostentat, altera fert lapidem. P157
Amice ad quid venisti? S209 (80 r)
Amice ascende superius. S232 (82 r)
Amice quomodo huc intrasti, non habens vestem nuptialem? S54 (58 r)
Andabatarum more pugnare. P107
Anima pro anima, oculus pro oculo. S284 (86 v)
Animae esurienti etiam amara dulcia videntur. S224 (81 v)
Animam debet. P199
Annus fructificat, non tellus. P202
Anseres inter olores strepunt. P181
Antequam Abraham esset, ego sum. S4 (50 v)
Apertum pectus. P226
Aqua haeret. P171
Aquilae senectus. P122
Arbor bona fructus bonos facit. S14 (52 r)
Arcta est via, quae ducit ad vitam. S249 (84 r)
Argentanginam pati. P48
Argento obediunt omnia. S315 (90 v)
Argentum versum est in scoriam. S335 (92 v)
Arundo vento agitata. S20 (53 r)
Asina Balaam admonet. S54 (58 v)
Asinus ad lyram. P9
Asinus magis stramina vult quam aurum. P244
Atheniensium renovemus vetus exemplum. P224
Attice scribis. P111
Audiens sapiens sapientior erit. S296 (88 r)
Audientes non audiunt. S333 (92 r)
Aut bibat, aut abeat. P299

Beati mundo corde. S192 (78 r)
Beati pacifici. S193 (78 r)
Beati pauperes spiritu. S31 (55 r)
Beati qui non viderunt, & crediderunt. S120 (67 v)
Beatum est potius dare quam recipere. S.. (53 .)
Beatus homo, qui corripitur à domino. S338 (93 r)
Bene plaustrum perculit. P180
Benedictiones mutant in maledictiones. S26 (52 v)
Bis pueri senes. P105
Boni pastoris est tondere pecus, non deglubere. P227
Bonum est nos hic esse. S222 (81 r) = S223 (81 v)
Bonum est potius confidere in domino, quam in homine. S126 (68 v)
Bonum est viro, cum portaverit iugum ab adulescentia sua. S220 (81 r)
Bonus homo de bono thesauro profert bono. S408 (103 r)

Caecus caecum ducit. S127 (68 v)
Caecus parietem palpat. S343 (93 v)
Calamum quassatum sive fractum conterit, vel linum fumigans extinguit. S379 (99 v)
Caliga Maximini. P232
Canem mortuum vel pulicem unum persequeris. S425 (105 r)
Canes muti. S227 (82 r)
Canis caninam non est. P131
Canis revertitur ad vomitum. S229 (82 r)
Capilli capitis vestri omnes numerati sunt. S261 (85 r)
Capillus de capite vestro non peribit. S259 (84 v)
Caput sine lingua. P245
Caro & sanguis revelavit. S357 (95 v)
Catelli edunt micas quae cadunt de mensa dominorum suorum. S29 (54 r)
Cavere a fermento Pharisaeorum. S141 (70 r)
Cecinimus vobis, & non saltastis. S233 (82 v)
Cecropiam contra sus est tenditque Minervam. P219
Cervus ad sagittam properat. S310 (90 r)
Charitas perfecta foras mittit timorem. S85 (62 v)
Cibus alienis dentibus molitus nauseosus est. S370 (99 r)
Cibus sine sale. S355 (95 v)
Citius elephanti parient. P62
Citius mula pariet. P63
Clematis Aegyptia. P88
Cognosco oves meas, & cognoscunt me meae. S52 (58 r)
Colophonem addidit. P305
Columba nuncia. S292 (87 r)
Comedes, & non saturaberis. S366 (98 v)
Communia amicorum esse inter se omnia. P132
Concepit dolorem, peperit iniquitatem. S352 (95 r)
Configitur mihi spina. S341 (93 v)
Conscientia mille testes. P76
Consuere pulvillos sub cubito. S354 (95 r)
Contemnuntur qui nec sibi nec alteri prosunt. P155
Corchorus inter olera. P253
Corinthus superciliis curvitatibusque laborat. P117
Corrumpunt bonos mores mala colloquia. S143 (70 v)
Corvus nuncius. S291 (87 r)
Corvus relictis ab aquila cadaveribus vescitur. P297
Cretes nescit pelagus. P30
Crotone salubrius asserit. P222
Crucifige, crucifige. S279 (86 r)
Cui datur spatium datur vita. S81 (62 v)
Cui multum datum est, multum quaeretur ab eo. S47 (57 r)
Cum Maleam deflexeris domesticos obliviscere. P116
Cum essem parvulus, loquebar ut parvulus. S123 (68 r)
Cum mortuis non nisi larvae luctantur. P5
Cum sancto sanctus eris, cum perverso perverseris. S142 (70 r)
Cumani sero sentiunt. P121
Cupressum scis simulare. P213
Currentem incitare. P136
Cursu lampada trado. P300
Cyprii bovis merenda. P39

Da mihi testimonium mutuum. P79
Das assem elephanto. P41
Date & dabitur vobis, Dimittite & dimittemini. S23 (53 v)
Date nobis de oleo vestro, quia lampades nostrae extinguntur. S145 (70 v)
Davus sum, non Oedipus. P93
De bono opere non lapidamus te. S174 (75 r)
De manu in manum. P218
De ore tuo te iudico serue nequam. S226 (81 v)
Defraudare genium. P160
Dei facientes adiuvant. P173
Dei laneos pedes habent. P167
Delatores qui non castigat, irritat. P243
Deleantur de libro viventium. S6 (51 r)
Desine iam demens saevum stimulare leonem. P115
Dico huic vade, & vadit, & fac hoc, & facit. S268 (85 v)
Dies ademit hominibus dolorem adimit. P71
Difficilia honesta sunt. P31
Dignus es, qui in tenebris mices. P165
Dignus est operarius cibo suo. S184 (76 v)
Dilatant phylacteria. S91 (63 v)
Diligentibus deum omnia cooperantur in bonum. S39 (56 r)
Diligite iustitiam, qui iudicatis terram. S298 (88 v)
Dimittite mortuos sepelire mortuos suos. S216 (80 v)
Discendum quam diu vivas. P294
Dissipa gentes, quae bella volunt. S112 (66 r)
Diuturnae lemae. P34
Divide ficos. P206
Divinare sapientem. P86
Diviserunt sibi vestimenta mea. S152 (71 v)
Divitiae si affluant, nolite cor apponere. S135 (69 v)
Doctrina sua nascitur vir. S308 (89 r)
Dolus in dolo est. S345 (94 r)
Domi, non hic Milesia. P90
Domine probasti me & cognovisti me. S159 (73 r)
Dominus dedit, Dominus abstulit. S210 (80 r)
Dominus pauperem facit & ditat. S63 (59 v)
Domos luteas habitamus. S391 (101 r)
Domus mea, domus orationis. S190 (77 r)
Dum pluit molendum est. P189
Dum tempus habemus, operemur bonum. S286 (83 v)
Duo in agro, unus assumetur, unus relinquetur. S349 (94 r)
Durum est contra stimulum calcitrare. S12 (52 r)

Ecce agnus Dei. S293 (87 v)
Ecce audivmus eam in Ephrata, invenimus eam in campis sylvae. S214 (80 v)
Ecclesia malignantium. S255 (84 v)
Ede nasturtium. P54
Efficiamini sicut pueri. S375 (99 v)
Ego cibum habeo manducare, quem vos nescitis. S282 (86 v)
Ego sum Pompompilii circulo septus. P148
Egregia musica quae sit abscondita, nulli rei est. P196
Epimenidis somnum edormit. P72
Est est, non non. S84 (62 v)
Estote prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbae. S42 (56 v)
Et mea omnia tua sunt, & tua mea sunt. S266 (85 v)
Et mea omnia tua sunt. S265 (85 r)
Et tu ex illis es. S208 (80 r)
Evenit illi quod Polluci. P59
Ex abundantia cordis os loquitur. S33 (54 v)
Ex fructu arbor cognoscitur. S15 (52 v)
Ex ore infantium & lactentium perfecisti laudem. S34 (54 v)
Ex unguibus amare. P274
Excolantes culicem camelum glutiunt. S93 (64 r)
Excusare excusationes in peccatis. S121 (67 v)
Excutere pulverem pedum. S263 (85 r)
Expandere rete. S404 (102 v)
Expecta, reexpecta parum. S178 (76 r)
Expectare aquae motum. S138 (70 r)
Expectavimus pacem, & ecce turbatio. S369 (99 r)
Expedit, ut mola asinaria alligetur ad collum eious. S340 (93 v)
Extremis digitis attingere. P265
Extremus actus abest. P290

Facies hominis facies leonis. S306 (89 v)
Facite vobis amicos de mamona iniquitatis. S211 (80 r)
Facta, transacta omnia. P164
Facti sunt amici Herodes & Pilatus. S205 (79 v)
Factus sum illis in parabolam. S394 (101 r)
Fallacia alia aliam trudit. P284
Fallax equus ad salutem. S124 (68 r)
Fames & mora bilem in nasum conciunt. P159
Fas nefas. P192
Fatuus fatua loquetur. S406 (102 v)
Felix qui nihil debet. P255
Fermentum in farina absconditum. S351 (94 v)
Ferrum ferro acuitur. S325 (91 v)
Festucam in alterius oculo vides, in tuo trabem non vides. S99 (65 r)
Fex vel amurca hominum. S257 (84 v)
Fici cadunt in os comedentis. S400 (102 r)
Figulus ollis ansas ponit. P228
Filius abortivus. S228 (82 r)
Filius non portabit iniquitatem patris. S88 (63 r)
Finxit se longius ire. S235 (82 v)
Fodere non valeo, mendicare erubesco. S212 (80 v)
Fortes fortuna adiuvat. P292
Fortitudo in nervum erumpit. P272
Fovea profunda meretrix. S320 (90 v)
Frustra iacitur rete ante oculos pennatorum. S302 (89 r)
Fugit impius nemine persequente. S309 (89 v)
Fuimus Troës. P92
Fundum alienum arat, incultum familiarem deserit. P156
Funiculus triplex non facile rumpitur. S304 (89 r)

Gallina congregat pullos suos sub alas. S362 (97 v)
Gallinaceum lac facile ibi inventu est. P233
Gerras clamitas. P195
Gladiator in harena consilium capit. P285
Gladii in vomeres. S373 (99 r)
Granum frumenti mortuum multum affert fructum. S364 (98 r)
Gratis accepistis, gratis date. S25 (53 v)
Grex saginatur ad victimam. S176 (75 v)

Ha ha ha, domine Deus, ecce nescio loqui. S324 (91 r)
Habitat lupus cum agno. S374 (99 v)
Haec est permutatio armorum Glauci cum Diomedi armis. P102
Haec mutatio dexterae excelsi. S118 (67 r)
Haec sunt initia dolorum. S346 (94 r)
Harenam mensuras. P38
Herbam tibi do. P190
Hic Corycaeus est. P126
Hic Epicurus subans est. P95
Hic Gallipides est. P98
Hic Myconius est. P185
Hic Mysorum ultimus est. P223
Hic aureo hamo piscatur. P104
Hic caput digito scalpit. P286
Hic carbones ignis coacervat in caput inimici. S171 (74 r)
Hic ciniligium Herculaneo nodo vinctum solvit. P138
Hic corvus est. P298
Hic daemonium habet, ille vorax homo est. S285 (86 v)
Hic de gradu deiicitur. P151
Hic duos parietes de eadem fidelia dealbat. P281
Hic est filius terrae. P261
Hic habet foenum in cornu. P58
Hic in nervum it. P139
Hic me labiis honorat. S169 (74 r)
Hic navigat Anticyram. P43
Hic perierat, & inventus est. S231 (82 r)
Hic quinta natus est luna. P262
Hic se furti alligat. P194
Hic terrae filius est. P261
Hic timens Charybdim, incidi in Scyllam. P226
Hilarem datorem diligit deus. S22 (53 r)
Hirundo suscipienda non est. P99
Hoc bene sit. P216
Hoc manu faciendum est. P235
Hoc re apud Sagram gesta verius est. P96
Homeromastix. P50
Homo ad laborem nascitur. S219 (81 r)
Homo bulla est. P25
Homo cum in honore esset, non intellexit. S78 (61 v)
Homo durae cervicis. P70
Homo factus ad unguem. P278
Homo frugi omnia recte facit. P277
Homo homini deus. P1
Homo illaudatus. P280
Homo sapiens tacebit usque ad tempus. S323 (91 r)
Honores mutant mores. P207
Hunc Corycaeus auscultavit. P127
Hylam vocat. P248
Hypocritae tristes, progenies viperarum. S98 (64 v)

Iacta est alea. P40
Iacta super dominum curam tuam, & ipse te enutriet. S82 (62 v)
Iam securis ad radicem arboris posita est. S200 (79 r)
Idem Accii quod Titii. P10
Ieiuno bis in sabbato. S149 (71 r)
Ille Herodis vestem induit. S206 (79 v)
Ille Uriae literas perfert. S207 (79 v)
Ille homo agit, quod canis in Aegypto. P23
Ille homo habet equum Seianum. P15
Illic trepidaverunt timore, ubi non erat tmori. S158 (72 v)
Illis ne decimam quidem Syracusanorum adesse. P239
Illotis manibus capere cibum. S191 (77 v)
Immisi fontibus apros. P200
Impius praevalet adversus iustum. S403 (102 v)
In Caria hoc faciundum esset. P178
In Samo lac gallinae. P125
In capite libri scriptum est de me. S5 (51 r)
In cathedra pestilentiae sedet. S252 (84 r)
In domo patris mei, mansiones multae sunt. S139 (70 r)
In generatione una deleatur nomen eius. S290 (87 r)
In laqueo quem absconderunt, comprehensus est spes eorum. S129 (68 v)
In lente unguentum. P36
In longum differentur dies & peribit omnis visio. S177 (76 r)
In pigritiis humiliabitur contignatio. S321 (91 r)
In portu navigare. P78
In qua mensura mensi fueritis metientur vobis alii. S69 (60 v)
In risu faciunt panem & vinum. S322 (91 r)
In salicibus suspedimus organa nostra. S154 (72 r)
In spongiam incubuit. P209
In vestimentis ovium sunt lupi rapaces. S17 (52 v)
Incidit in foveam, quam fecit. S128 (68 v)
Incrassatus est dilectus, & recalcitravit. S62 (59 v)
Indoctos à Musis atque Gratiis abesse. P26
Indulgere genio. P160
Induratum est cor Pharaonis. S157 (72 v)
Inebriabo sagittas meas sanguine. S278 (86 r)
Inimici hominis, domestici eius. S273 (85 v)
Iniquum petendum ut aequum feras. P176
Initium sapientiae timor domini. S7 (51 r)
Inter os & offam multum interest. P14
Inter saxum & sacrum sto. P13
Iordanis conversus est retrorsum. S97 (64 v)
Iota unum, aut unus apex non praeteribit. S90 (63 v)
Ipse dixit, & facta sunt. S269 (85 v)
Irascimini, & nolite peccare. S67 (60 r)
Is se reperit. P193
Isthmum fodis. P7
Ita fuge, ne praeter casam fugito. P36
Iter impiorum peribit. S251 (84 r)
Iudas non dormit. S274 (86 r)
Iudicet dominus inter me & te. S424 (105 r)
Iugum meum suave est, & onus meum leve. S221 (81 r)
Iupiter non cantat, nec cytharam pulsat. P97
Iustitia in sese virtutes continet omnes. P236
Iustus ex fide vivit. S109 (66 r)

Laborantem agricolam oportet primum de fructibus percipere. S59 (59 r)
Labores manuum tuarum manducabis. S248 (84 r)
Lachrymae crocodili. P230
Laconice scribis. P111
Lapidem mordere. P270
Lapis offensionis, lapis scandali. S110 (66 r)
Laqueus contritus est, & nos liberati sumus. S423 (105 r)
Largitio non habet fundum. P158
Latet anguis in herba. P188
Lavi manus. S288 (87 r)
Leges bonae ex malis moribus procreantur. P52
Lentiscum mandentes. P205
Leo est foris, leaena est in itineribus. S327 (91 v)
Leoni mortuo barbam vellis. P214
Lepus carnem quaerit. P8
Lerna malorum. P114
Linire parietem luto. S356 (95 v)
Loquela tua te manifestum facit. S1 (50 r)
Loquuntur variis linguis. S372 (99 r)
Lucerna corporis est oculus. S237 (83 r)
Lucerna sub modio. S396 (101 v)
Lucerna super candelabrum. S397 (101 v)
Lupum auribus teneo. P12
Lupus est in fabula. P42
Lusciniae non deest cantio. P163
Lutum contra figulum cogitat. S413 (103 v)
Lux in tenebris lucet. S239 (83 r)

Magnificant fimbrias palliorum suorum. S92 (63 v)
Mala ad se trahit, ut Caecias nubes. P150
Maledictus homo qui confidit in homine. S125 (68 r)
Malos male perdet. S132 (69 r)
Malum bonum, & bonum malum dicere. S393 (101 r)
Malum consilium, consultori pessimum est. P187
Malus homo de malo thesauro profert mala. S409 (103 r)
Mare vidit, & fugit. S96 (64 v)
Maria montesque promittere. P183
Martha Martha sollicita es. S213 (80 v)
Maturam sationem saepe decipere solere, seram nunquam, quin mala sit. P237
Mature fias senex, si dius velis esse senex. P146
Medice cura teipsum. S100 (65 r)
Melior est mors, quam vita amara. S311 (90 r)
Melior est vicinus iuxta, quam frater procul. S314 (90 v)
Melius modicum iusto, super divitias peccatorum multas. S136 (69 v)
Mendaces Cretenses. P108
Mensa vobis solis est. P85
Mercator navigia & expone, iam omnia venundata sunt. P128
Mercenarius mercenarius est. S50 (57 v)
Mercenarius praestolatur finem operis sui. S428 (105 v)
Messis quidem multa, operarii autem pauci. S55 (58 v)
Mihi vidicta & ego retribuam. S66 (60 r)
Minime sis cantherium in fossa. P234
Miserebor cuius misereor. S9 (51 v)
Misericordiam volo & non sacrificium. S8 (51 v)
Modicae fidei quare dubitasti? S158 (72 v)
Molliti sunt sermones eorum, super oleum, & ipsi sunt iacula. S130 (68 v)
Montes transferre. S180 (76 r)
Mors & vita in manibus linguae. S301 (88 v)
Mulier cum parit, tristitiam habet. S247 (84 r)
Mulsum quod probe temperes, miscendum esse novo Hymettio, Falerno, & vetulo. P303
Multa Syrorum olera. P269
Multa cadunt inter calicem supremaque labra. P14
Multae sub tegulis cubant noctuae. P250
Multi Manii Ariciae. P242
Multi sunt vocati, pauci vero electi. S348 (94 r)
Multiplicasti gentem & non. S189 (77 r)
Multos modios salis cum amicis edendos esse. P205
Mutuum muli scabunt. P2

Nabis sine cortice. P211
Nasum rhynocerotis habent. P258
Navigare usque ad Phasim. P119
Ne declines, neque ad sinistram, neque ad dextram. S316 (90 v)
Ne spica quidem relicta. S182 (76 v)
Nec omnia, nec passim, nec ab omnibus. P73
Negociator margaritas quaerit. S399 (102 r)
Nemo mittens manum suam ad aratrum, & aspiciens retro, aptus est regno Dei. S53 (58 r)
Nemo potest dominis simul inservire duobus. S43 (56 v)
Nemo propheta acceptus est in patria. S101 (65 r)
Nemo suis stipendiis militat. S60 (59 v)
Nemroth robustus venator. S421 (104 v)
Nesciat sinistra tua, quid faciat dextera tua. S194 (78 r)
Nescio vos. S151 (71 r)
Nescit quid sit inter dexteram & sinistram suam. S195 (78 r)
Nihil cum fidibus graculo, nihil cum Amaracino fui. P37
Nihil invita Minerva facies. P87
Nihil opertum est, quod non revelabitur. S36 (55 v)
Nihil sacrum. P220
Nilum habetis & vinum quaeritis. P44
Nisi dominus custodierit, civitatem, frustra vigilat, quio custodit eam. S287 (87 r)
Noctuas Athenas porto. P161
Nodum in Scirpo quaeris. P49
Noli esse iustus multum. S330 (91 v)
Nolite dare sanctum canibus. S27 (53 v)
Nolite iudicare secundum faciem. S70 (60 v)
Nolite ponere os in coelum. S103 (65 v)
Nolite solliciti esse in crastinum. S381 (100 r)
Nolite tangere Christos meos. S102 (65 r)
Nolo mortem peccatoris. S173 (75 r)
Non ad mensuram dat Deus spiritum. S246 (83 v)
Non alligabis os bovi trituranti. S58 (59 r)
Non coronabitur, nisi qui legitime certaverit. S57 (59 r)
Non est adbreviata manus domini. S140 (70 r)
Non est bonum sumere panem filiorum, & mittere canibus. S28 (54 r)
Non est discipulus supra magistrum. S73 (61 r)
Non est opus valentibus medico. S144 (70 v)
Non est potestas, nisi à deo. S196 (78 r)
Non est qui faciat bonum, usque ad unum. S199 (78 v)
Non est vestrum nosse tempora, vel momenta. S38 (56 r)
Non in solo pane vivit homo. S107 (65 v)
Non inveni tantam fidem in Israël. S267 (85 v)
Non nobis solum nati sumus. P204
Non omnes capiunt verbum. S179 (76 r)
Non omnes homines sunt homines, seu non omnes episcopi sunt episcopi. S34 (55 r)
Non omnibus dormio. P94
Non omnibus tuta inter Cyaneas petras, contingit navigatio. P217
Non omnis qui dicit mihi domine, domine, intrabit in regnum coelorum. S33 (55 r)
Non omnium est virorum Corinthum navigatio. P56
Non potest abscondi civitas supra montem posita. S37 (55 v)
Non rugit onager, cum herbam habet. S392 (101 r)
Non sine Theseo. P241
Non sine grano sinapis, aut salis. S160 (73 r)
Non sum dignus, ut solvam eius corrigiam calciamenti. S32 (55 r)
Non sum medicus. S414 (103 v)
Non sum missus, nisi ad oves perditas domus Israël. S361 (96 v)
Non tentabis dominum deum tuum. S11 (52 r)
Non veni solvere legem, sed adimplere. S89 (63 v)
Non vos estis, qui loquimini. S371 (99 r)
Nonne duodecim sunt horae diei? S80 (62 r)
Novissimi primi, primi novissimi. S349 (94 v)
Novissimus error peior priore. S215 (80 v)
Novum vinum non est mittendum in utres veteres. S238 (83 r)
Nulla dies sit sine linea. P60
Nullum cibi genus saccaro non conditur. P283
Num & Saul inter prophetas? S415 (103 v)
Numquid aliquis panem petenti lapidem porriget? S24 (53 v)
Numquid aufertur laqeus de terra, antequam quid coeperit? S384 (101 r)
Numquid colligunt de spinis uvas, aut de tribulis ficus? S18 (52 v)

O domus antiqua heu quam dispari domino disparis. P147
Obedire oportet deo magis quam hominibus. S72 (61 r)
Obsequium amicos, veritas odium parit. P201
Occasiones quaerit, qui vult recedere ab amico. S328 (91 v)
Oculus domini in agro fertilissimus est. P267
Oderint dum metuant. P215
Oenones vallis. P130
Offendiculum ponere. S342 (93 v)
Offeras primum pacem. S426 (105 r)
Olera olla legit. P266
Olim fortes fuere Milesii. P91
Omne regnum contra se divisum desolabitur. S111 (66 r)
Omnes currunt, sed unus accipit bravium. S137 (68 v)
Omnes quae sua sunt, quaerunt. S358 (96 r)
Omnes sibi melius malunt quam alteri. P166
Omni habenti dabitur. S146 (71 r)
Omni pede standum est. P259
Omnia licent, sed non omnia expediunt. S122 (68 r)
Omnia munda mundis. S360 (96 v)
Omnia probate, quod bonum est, tenete. S76 (61 v)
Omnia sub unam Myconum. P184
Omnia tempus habent. S329 (91 v)
Omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur. S186 (76 v)
Omnis homo mendax. S119 (67 r)
Omnis qui male agit, odit lucem. S35 (55 v)
Operam & oleum perdere. P81
Oportet mendacem esse memorem. P68
Opprobrium hominum. S256 (84 v)
Optimum est aliena frui insania. P4
Os habent & non loquentur. S281 (86 v)
Ovem lupo commisisti. P135

Pallium breve utrumque operiri non potest. S395 (101 v)
Pastor bonus animam suam dat pro ovibus. S283 (86 v)
Pastores pascunt semetipsos. S359 (96 r)
Patres comederunt uvam acerbam, & dentes filiorum obstupuerunt. S87 (63 r)
Paxillus infractus est. S350 (94 v)
Pedaria sententia est, caput sine lingua. P245
Pellem pro pelle, & cuncta quae habet homo, dabit pro anima sua. S389 (100 v)
Percussit Saul mille, & David decem milia. S416 (104 r)
Percutiam pastorem, & dispergentur oves gregis. S117 (67 r)
Perdere naulum stultum est. P11
Perfecto odio oderam illos. S172 (75 r)
Perfricui faciem.231
Periit fides. S344 (94 r)
Phrygem plagis fieri solere meliorem. P279
Phrygum ac Mysorum finis separati, sed definire difficile. P120
Pinguis est panis Christi. S53 (58 v)
Pirum vulpes comedit. P169
Planus semel crura fregit. P268
Plenus sum. S385 (100 r)
Plus Federicus uno oculo vidit quam caeteri principes duobus. P152
Plus apud Campanos unguenti, quam apud caeteros olei fit. P263
Plus valet bonum nomen, quam divitiae multae. S297 (88 r)
Poenitere tanti non emo. P57
Pollicem premere, convertere pollicem & tollere digitum. P74
Portavimus pondus diei, & aestus. S183 (76 v)
Posterioris cogitationis & sapientiae plenae sunt domus. P288
Potentes potenter tormenta patientur. S299 (88 v)
Praedicare in tectis. S262 (85 r)
Prandium caninum. P59
Pretium sanguinis. S236 (82 v)
Prius testudo cursu praeveniet leporem. P27
Pro adamato Vespasiano. P61
Propheta es tu? S242 (83 v)
Prophetat de corde suo. S353 (95 r)
Propter quod vadimonium deseri posset. P100
Psyrice facta sunt. P251
Pullus de nido avolat. S363 (98 r)
Pupilla oculi nobis charius. P191

Quò non pervenit leonis pellis, vulpina assuenda est. P179
Quae dubites, ne feceris. P256
Quae procedunt de labiis meis, non faciam irrita. S280 (86 v)
Qualis pater, talis filius. S240 (83 r)
Quando per harma fulguraverit. P129
Quanto plus biberint, tanto plus sitient Parthi. P172
Qui Crotoniatarum postremus est, is reliquorum Graecorum primus. P221
Qui altam facit domum, quaerit suam ruinam. S312 (90 r)
Qui ambulat in tenebris, nescit quo vadat. S376 (99 v)
Qui arat olivetum, fructum, qui stercorat exorat, qui caedit cogit. P175
Qui comedit uvam acerbam, dentes eius obstupent. S86 (63 r)
Qui de terra est, de terra loquitur. S32 (54 v)
Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. S46 (57 r)
Qui festinat ditescere, non erit innocens. S326 (91 v)
Qui gladio ferit, gladio perit. S131 (69 r)
Qui habet aures audiendi audiat. S234 (82 v)
Qui habet sponsam sponsus est. S247 (83 v)
Qui ignorat ignorabitur. S77 (61 v)
Qui ipse sibi sapiens prodesse nequit, nequicquam sapit. P106
Qui nimium emungit, elicit sanguinem. S317 (90 v)
Qui non congregat mecum, spargit. S412 (103 v)
Qui non est mecum, contra me est. S411 (103 v)
Qui non intrat per ostium in ovile, fur est & latro. S48 (57 v)
Qui non litigat, coelebs est. P84
Qui parce seminat, parce & metet. S21 (53 r)
Qui parcit virgae, odit filium. S318 (90 v)
Qui perdiderit animam suam, inveniet eam. S94 (64 r)
Qui perseveraverit usque ad finem, hic salvus erit. S431 (106 v)
Qui regis Israël intende. S156 (72 r)
Qui se exaltaverit, humiliabitur. S104 (65 v)
Qui se humiliaverit, exaltabitur. S105 (65 v)
Qui seminat ventum, turbinem metet. S336 (92 v)
Qui videt me, videt & patrem meum. S241 (83 r)
Qui vos audit, me audit. S197 (78 v)
Quid gloriaris in malitia, qui potens es in inquitate? S276 (86 r)
Quod dedi datum nollem, quod reliquum est non dabo. P282
Quod facis, fac citius. S217 (81 r)
Quod factum est, infectum reddi non potest. P149
Quod intrat in os, non coinquinat hominem. S170 (74 v)
Quod natum est ex carne, caro est. S244 (83 v)
Quod natum est ex spiritu, spiritus est. S245 (83 v)
Quod scis, nescis. P170
Quod scripsi, scripsi. S168 (74 r)
Quod supras nos, nihil ad nos. P6
Quomodo cantabimus canticum Domini in terram alienam? S155 (72 r)
Quomodo cessavit exactor, quievit tributum? S422 (105 r)

Rana Seryphia. P8
Receperunt mercedem suam. S185 (76 v)
Reddere pro bono malum. S275 (86 r)
Reddet deus unicuique iuxta illius opera. S64 (60 r)
Reddite quae sunt Caesaris Caesari, & quae sunt Dei Deo. S71 (61 r)
Reges eos in virga fer. S277 (86 r)
Regnum dei vim patitur. S115 (66 v)
Regnum meum non est de hoc mundo. S31 (54 v)
Repetita crambe. P24
Requiesce, comede, bibe, epulare. S225 (81 v)
Res ad Triarios rediit. P3
Res est in cardine. P257
Res est in vado. P133
Responsio mollis frangit iram. S319 (91 r)
Romanus sedendo vincit. P113

Saepe etiam est olitor valde opportuna locutus. P249
Sagena ex omni genere piscium congregat. S187 (76 v)
Sagittae in manu potentis. S271 (85 v)
Sagittae potentis acutae. S272 (85 v)
Saliares coenae. P143
Salva res est saltante sene. P140
Sapientia hominis lucet in vultu. S307 (89 v)
Sapientia huius mundi, stultitia est apud deum. S30 (54 r)
Sapientia vino obumbratur. P271
Sardi venales. P21
Sardonius risus. P302
Satius est subire semel quam cavere semper. P144
Sciat unusquisque suum vas possidere. S75 (61 v)
Scientia inflat. S150 (71 v)
Scis uti foro. P182
Scriba doctus profert de thesauro suo nova & vetera. S407 (103 r)
Scuto pacem petere. P174
Scytala Laconica. P75
Sedere ad Eurotam. P103
Segregare oves ab haedis. S347 (94 r)
Semen in petras cecidit. S163 (73 v)
Semen in terram bonam cecidit. S164 (73 v)
Seminabis, & non metes. S367 (98 v)
Seminare Zyzania. S108 (66 r)
Semper aliquid novi affert Africa. P254
Septies in die cadet iustus. S300 (88 v)
Sero sapiunt Phryges. P229
Serra gloriatur contra trahentem. S387 (100 v)
Servantem mandata servant. S313 (90 r)
Sexagenarios de ponte deiicere. P112
Si Deus pro nobis, quis contra nos? S10 (51 v)
Si ascendero in coelum, tu illic es, si descendero in infernum, ades. S68 (60 v)
Si claudo vicinus habitaveris, & ipse claudus. P287
Si in viridi ligno, quid in arido? S201 (79 r)
Si iniquitates observaveris domine, domine quis sustinebit? S65 (60 r)
Si non fuerit saturari, & murmurabunt. S429 (106 r)
Si quis non vult operari, non manducet. S60 (59 r)
Sicut mater, ita & filia eius. S401 (102 v)
Silere a bonis. P208
Similis Bacelo. P32
Sine Cerere & Baccho friget Venus. P134
Sine sanguinis effusione non fit remissio. S418 (104 r)
Singula regio habet suos cantus. P186
Sint lumbi vestri praecincti, & lucernae ardentes in manibus vestris. S148 (71 r)
Sisyphium portas saxum. P291
Socii passionum, socii & consolationis. S264 (85 r)
Somniat sitiens, & bibit. S365 (98 v)
Spatiosa est via, quae ducit ad perditionem. S250 (84 r)
Spectaculum facti sumus. S44 (56 v)
Spinae se invicem complectuntur. S402 (102 v)
Spiritus immundus revertitur in domum, unde exivit. S410 (103 r)
Spiritus promptus, caro vero infirma. S106 (65 v)
Spiritus ubi vult spirat. S243 (83 v)
Stilo ferreo scribere. S377 (99 v)
Stultum est via deficiente viaticum quaerere. P276
Sua cuique ars pro viatico est. P142
Sufficit sua diei malicia, id est afflictio. S37 (56 r)
Sum qui sum. S3 (50 v)
Summum ius summa iniuria. P110
Sunt Apinae Tricaeque. P45
Suo Marte facere. P240
Super cathedram Moysi, sederunt & pharisaei. S49 (57 v)
Super harenam domum aedificare. S166 (74 r)
Super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam. S147 (71 r)
Super tribus sceleribus Damasci, & super quatuor non convertam. S332 (92 r)
Super vestem meam miserunt sortem. S153 (71 v)
Superbia eorum qui te oderunt, ascendit semper. S202 (79 r)
Sus Minervam docet. P67
Sus lota in volutabro coeni. S230 (82 r)
Suspendio arbor eligenda. P248
Sybaritae per plateam. P89
Sylosontis Chlamys. P123
Sylosontis opera locus amplus est. P124
Syrenum cantu demulceris Sirenum. P295

Talis hominum oratio, qualis vita. P82
Tange montes, & fumigabunt. S13 (52 r)
Tanquam Polii folium es. P46
Tanquam habeas tria nomina. P80
Tantale poculum bibemus. P22
Tanto tempore vobiscum sum, & non cognovistis me? S242 (83 r)
Taurum tollere potest qui vitulum sustulerit. P289
Te Mattea iuvant. P212
Tecum habita. P101
Telas aranearum texere. S368 (98 v)
Templum domini, templum domini, templum domini est. S190 (77 v)
Tenebrae Cimmeriae. P69
Teneto te intra pelliculam. P198
Tertius è coelo cecidit Cato. P238
Thesaurus in agro absconditus. S398 (101 v)
Thracium commentum. P109
Tolosanum aurum possidet. P16
Torcular calcavi solus. S388 (100 v)
Torris de igne erutus. S380 (100 r)
Totidem nobis hostes esse, quot servos. P19
Toto erras coelo. P264
Transivimus per ignem & aquam. S161 (73 r)
Tria difficilia. S331 (92 r)
Tristitia vestra convertetur in gaudium. S95 (64 v)
Triturare montes. S181 (76 r)
Trium literarum homo. P168
Tu es magister in Israël, & haec ignoras? S240 (83 v)
Tu es meus daemon malus. P141
Tu solus peregrinis es in Hierusalem? S241 (83 v)
Tua verba gerrae sunt, vel gerras clamitas.195
Tuba canit ante se. S378 (99 v)
Turdus è transenna lumbricum petit. P260

Ubi amici ibi opes. P17
Ubi est thesaurus tuus, ibi est & cor tuum. S134 (69 r)
Ubi uber, ibi tuber, Ubi mel, ibi fel. P47
Ubicumque fuerit cadaver, illuc congregabuntur & aquilae. S61 (59 v)
Ultra octoginta annos, labor & dolor. S295 (87 v)
Una hirundo no facit ver. P225
Unde hoc mihi, ut veniat mater domini mei ad me? S198 (78 v)
Unus passer non cadet super terram sine. S260 (85 r)
Unus pastor & unum ovile. S51 (57 v)
Unusquisque in vocatione in qua vocatus est, in ea permaneat. S74 (61 r)
Ut pisces hamo, ita homines beneficio capiuntur. P177
Utitur testibus. P154

Vade post me, Satana. S114 (66 v)
Vae ei, qui multiplicat non sua. S390 (100 v)
Vae homini per quem scandalum venit. S113 (66 v)
Vae soli. S303 (89 r)
Vae terrae, cuius rex puer est. S305 (89 r)
Vanus est qui servit deo. S175 (75 r)
Velis & equis. P162
Velocius quam Asparagi coquantur. P64
Venerunt dies visitationis. S337 (93 r)
Veniens veniet, & non tartabit. S383 (101 r)
Venite in Esebon, & aedificetur civitas Seon. S427 (105 v)
Venti gaudia ferunt. P273
Ventilabrum in manu illius. S270 (85 v)
Veritas liberabit. S83 (62 v)
Vexatio dat intellectum auditui. S339 (93 r)
Video ursam parientem. P20
Vidi impium superexaltatum, sicut caedros Libani, & transivi, & ecce non erat. S79 (62 r)
Vigilate, quia nescitis diem neque horam. S41 (56 v)
Vinum potantem decipit. S401 (102 r)
Vir desideriorum. S382 (100 r)
Virtus in infirmitate perficitur. S116 (67 r)
Vis illum calamistris inurere? 252
Vita hominis militia est. S430 (106 r)
Vive moribus praeteritis, loquere verbis praesentibus. P197
Vivorum memento. P301
Vos estis sal terrae, lux mundi. S45 (57 r)
Vovete, & reddite. S167 (74 r)
Vox populi, vox dei. S218 (81 r)
Vox sanguinis clamat de terra. S417 (104 r)
Vulpes foveas habent. S133 (69 r)
Vulpes pilos mutat, mores non mutat. P137
Vultur es, cadaver expecta. P210

Zelus domus tuae comedit me. S386 (100 v)

FINIS INDICIS