>> HOMEpage

De instrumenten en boeken van het Leeuwarder Collegium musicorum

[In Leeuwarden vormde een onbekend aantal - misschien (een deel van) de in Starters Lusthof genoemde bewonderaars? -] 'liefhebbers' een 'Collegium van de vrije const van musica', onder leiding en ten huize van Jaques Vredeman. Deze uit Antwerpen afkomstige muziekmeester had in 1589 het Leeuwarder burgerrecht gekocht. In 1593, toen dat Collegium Music(or)um 'all eenige jaren' bestond, hadden de deelnemers 'opgericht zeeckere articulen, waernae zij hun ... solden hebben te reguleren ... meldende 't 4e article, dat een ijder alle jaren voor camergelt (aan de muziekmeester) solde betaelen 6 (resp. 4) carolus gulden'. De collegisten hadden hun handtekening gezet, dat zij die contributie zouden blijven voldoen, totdat zij bij hun afscheid uit het gezelschap de acte opnieuw zouden hebben getekend en een 'valete' van zes stuivers betaald. Die bepaling leidde tot enkele processen voor het stedelijk gerecht, waaruit het een en ander over de gang van zaken in dat collegium blijkt.
De meeste van die rechtszaken eindigden met een uitspraak ten gunste van mr. Jaques. Zo eiste en verkreeg hij in 1604 4½ jaar contributie a 6 gulden van Arendt Boymer, die te zijner verdediging aanvoerde dat 'alsoe hij buyten deser stede ... woende, 't hem ongelegen viele alle avents in 't collegio te compareren'. Niet toegewezen werden de eveneens gevorderde vier gulden, 'bij de gemeene collagisten, namptlijck ijder van hen 4 £, (de muziekmeester) vereert voor de dedicatie van enyge musicale boecken'. (Eén daarvan zal geweest zijn 'Musica miscella ... di Giacomo Vredeman, maestro del collegio musico della famosa citta de Leoverda', in 1966 door prof. Galama beschreven in It Beaken. De, 27 mei 1602 gedateerde opdracht luidt: 'Alli Nobilissimi e Virtuosissimi Sig^ri Gli Sign^ri Della Academia Musica de Leoverda'.)
In 1611 verklaarde de schilder Jan de Salle met betrekking tot een (niet gehonoreerde) eis tot betaling van 46½ gulden, dat hij 'eenige jaren jaers ses gulden hadde betaelt, welverstaende voor de frequentie ende 't geniet van vuyr en licht'. (Daarnaast zullen er ook wel kosten voor de verteringen zijn gemaakt.) Na een twist had eiser 'een doodtlijckenden haat' tegen meester Jan ontwikkeld en laten merken, 'dat hij gedaechde die het eerlijck geselschap noch sijn recht aen het collegium (wilde) abandoneren - niet tot sijnen huise begeerde'.
In 1617 wordt de oud-schepen Cornelis Cornelisz. aangesproken omdat hij al bijna drie jaar zijn jaarlijkse bijdrage niet heeft betaald. Gedaagde erkent dat hij 'een mede lidtmaet ende collegist was geweest van degene, die in collegio met melcanderen tot de impetrants huyse quamen singen' en verklaart 'mits desen zijn frequentatie in de impetrants collegie op te seggen ende te verlaten ende zijn naem te holden voor gecasseert'. Het gerecht veroordeelt hem evenwel 'te betaelen sedert Allerheiligen 1614 jaerlijx de summa van ses carolus gulden ende soo naer advenant, ter tijt ende soo lange hij den tijt van zijn affscheyden onder sijn naam in de impetrants boeck sal hebben gescreven ende zijn valete betaelt'.
De 'meester glaesmaker' Willem Adriaensz. (gehuwd met Elisabeth Gerrijts, een zuster van Vredemans vrouw Maeyke Gerrijts), wien de muziekmeester in 1609 de toegang tot diens huis was ontzegd, had toen door een stadsbode 'ses stuivers tot een vale' laten betalen. Desondanks werd Willem in 1618 veroordeeld het kamergeld te voldoen tot hij 'den tijt sijns affscheydens in de impetrants boeck (had) gescreven ofte laeten scrijven'! Ook in andersoortige zaken procedeerde Vredeman met succes. Al in 1592 werd Govart Tyepckesz., de latere burgemeester, gecondemneerd tot betaling van ruim tien gulden wegens 'leerpenningen van den vrije const musicam ende op den luydt te leeren speelen ende noch musicam alleen te leren'. Govert voerde tevergeefs aan, dat hij 'ontrent vyer jaren geleden, noch minor ende onder sijns ouders subjectie sijnde, hem zeer temerarie besteedet hadde een maent lanck... welcke maent hij... noch nyet ten volsten hadde uutgeleert vermits de luyte daeroppe hij leerde, bij hem geleent, vercocht werde'.
In 1610 verklaarde Vredeman dat hij 'seeckere tabulatuir op de Cithara Batalli, den Slach van Pavien genaemt, hadde gemaeckt ende gecomponeert, met alle sijn bijhebbende fugen en variertien, seer groot' en daarvoor geen vergoeding had ontvangen. Opdrachtgever Hans van Emersum, aanzienlijk koopman van Hamburg, werd veroordeeld tot betaling van de bedongen rijksdaalder.
De Leeuwarder magistraat had in 1608 'meester Jaques Vredeman angenomen voor voorsanger in de kercke op de gagie van honderttwintieh carolus gulden jars, mits dat hij meede eenige clercken het musiq leeren, sal, tot discretie van de scholarchen'. In 1610 'is het octroy, Jaques Vredeman gegunt (- wanneer ? -) om alleen collegium te mogen holden van musiq te leeren gerenonceert'. Zijn aan de Latijnse school gegeven muzieklessen werden in 1618 als 'Isagoge musicae' uitgegeven. In de opdracht vermeldde de auteur o.m., dat hij 'seer lange jaren alhier het Collegium Musicorum (heeft) onderhouden, onder veel treffelijcke edele personen, doctoren en borgeren, die haer hebben van mij laten institueren ende noch daeglijcx worden gheërudieert'.
.....
In 1619 sprak Vredeman de metselaar-aannemer Gerrijt Wijbes aan voor een schade vergoeding van 124 goudgulden, omdat deze hem had aangeduid als mr. Jaques speelman. De muziekmeester stelde, dat 'een yegelijck kennelijck ware. dat hij hem niet in herbergen als een speelman liet gebruycken, dan de conste van musijc als meester dagelijx exerceerde met de treffelijckste van de stadt ende in de gereformeerde Christelijcke kercke het voorsingersampt bediende, waerdoor voor oogen was, dat de gedaechde hem tot blaeme, hoon ende spijt voor een speelman scholde'. Na de uitspraak van Gerrijt, dat 'de impetrant op verscheidene bruiloften ende maeltijden met andere speelluyden in een qualiteit om geit gespeelt hadde, ende 's anderen daegs in de herberge van de jongemans ontboden zijnde, tot hun believen wederom hadde opgespeelt', verklaarde het gerecht de eis niet-ontvankelijk.
Omstreeks deze tijd moet Vredeman ook de 'onbekende wijsen' in Starters 'Friesche Lust-hof' (1621) van noten hebben voorzien, en evenals Starter zal hij de gevolgen hebben ondervonden van de minder tolerant geworden houding van het stadsbestuur. Dat besloot in januari 1619 'dat de Rhetorisijns het ageren voortaan opgesecht ofte verboden sall worden (de commedianten hun spelen op te seggen), in september d.a.v. dansscholen in de drie molens ende van kunste ende alle andere te verbieden'. Dat moet ook zijn invloed hebben gehad op de inkomsten van Vredeman: op 'onderpandt (van) alle onse goederen, geen uutgesondert, actiën ende gereehticheden' lenen hij en zijn vrouw in mei 1620 200 goudgulden, tegen 7%. Kort daarna sterft hij en is 'Maaicke Gerrijtsdr., nagelaten wedue van Jaques Vredeman, in levene meester luitenist', genoodzaakt vier schuldbekentenissen, tot een totaal van 900 gulden, te tekenen. Nog in 1623 procedeerde zij, met succes, tegen Gerrijt Janssen Knijff, 'commies van de rekeninge deser landschappe' om betaling van 24 gulden 'van leerpenningen van musiq'. Enkele jaren daarna stierf zij, 'keuckenmoer in St. Anthonis gasthuys'. Haar (bescheiden) inventaris (1627) omvatte geen muziekinstrumenten of -boeken (wel twee 'brillen met mesken huyskes' en 'een rond glaske daarop een tronie staat').
Na het overlijden van de muziekmeester blijven de collegisten bijeen komen (in een gehuurde kamer), zij het denkelijk met minder animo. In 1623, wanneer de glazenier Gerrijt Vredeman (Jaques' oudste zoon) de organist Apke Gijsberts aanspreekt voor betaling van een door hem besteld glasraam met de namen der collegisten - een glasraam met een tiental of nog meer namen? - , wordt hij verwezen naar de griffier van het Hof Bocke Hoppers, de burgerhopman en apotheker Vincent Henrix en de eerste klerk Pibo Gualtheri. die elk wel een daalder kunnen bijdragen. Zij weigeren echter, wat van de laatste niet te verwonderen valt, aangezien hij zelf in financiële moeilijkheden was geraakt.

Recesboek Leeuwarden, HCL 2703, 103r-104v (digitaal 105-107); transcriptie door bewerker toegevoegd:
[103r] Voir recht den 6 Augusti 1623
Gerrit Jaques Vredeman Impt. contra Mr. Apke Gysberts organist tot Galileen gdhe.
[Arent van] Loon [procureur postulant] voir d'Impt. zecht dat hem volgende daerbij gaande specificatie met A van de gdhe. competeerd van glasen als reste van meerder zumma zeven car. gl. ende vyer stuivers. Concluderende derhalven contendeerd den Impt. tot betalinge van d'zelve zeven gls. vyer stuivers onder presentatie omme met eede te verclaren d'zelve schuld [103v] oprecht ende onbetaald t'wesen. Cum expensis.
[Dr.] L[ollius] Dominici [advocaat] vanwegen d'gdhe. zecht voir andwoirt op den drie eerste posten dat d'Impt. beschoncken zijnde bij den gdhe. is gecomen op den straat begerende ende hem gdhe. manende om het geld van de glasen in den 1., 2. ende 3. posten uytgedruct, ende dat d'gdhe. hem Impt. destijds daervoor betaalde drie schellingen waarmede d'Impt. hem destijds hielde voor gecontenteerd nopende d'vs. posten zeggende dat t'selve zo mochte henegaan vermids hij van de gdhe. schone verdiensten hadde gehad, ende belangende den 4en post zecht d'gdhe. dat niet hij gdhe. dan den colleganten gelijckelijcken hem Impt. het glas hebben aenbestedet te maken ende voir d'zumma van [niet vermeld] ende dat op conditie dat hij alle der collegisten namen in het vs. glas zolde stellen gelijck hij Impt. daarop oock verscheidene penningen van diversche colleganten heeft ontfangen, versoect derhalven d'gdhe. dat d'Impt. den personen naamkundigh zall maken van wye ende hoeveel gelds hij van yder ontfangen heeft, t'welcke geschied zijnde ende het glas gemaact zijnde volgende het besteck ende naar behoren presenteerd alsdan te zullen presteren dat hem Impt. den resterende pen. van den laasten ende vyerden post, indien hem noch eets resteerd, betaald zullen werden (hoewell ex contractu daertoe niet geholden zijnde) mids dat hij weder van zijn regres mach holden om de reste te respen[?] daar vandien ende zo het behoren zall. Contenderende derhalven boven d'zelve presentatie tot niet ontfangberheyd ende bij ordine tot absolutie. Cum expensis.
Replicerende zecht d'Impt. dat hij express. ontkend dat d'gdhe. hem heller ofte penningh in betalinge ofte verminderinge dies meer heeft betaald als ten specificatie is aengewesen, zulx dat op des gdhs. [104r] redenen tegens den 1., 2. ende 3. post der specificatie gebruyct niet staat te letten. Ende wat angaat de motiven vant glas daarinne de collegisten namen staan zecht d'Impt. daerop dat t'selve gemaact is naar behoren, ende dat bij niemand anders als deze gdhe. hem t'selve is aenbestedet, maar is well zo dat d'gedhe. hem Impt. gewesen heeft op den here griffier Hoppers, Cent Henrix ende Pibo Gualteri, daervan elx een daler te ontfangen. Ende dat als reste ant vs. compaignieglas, ende also vs. personen zijn onwillich om te betalen. So is d'Impt. tegens niemands anders als tegens desen gdhe. (die t'selve d'Impt. heeft doen maacken) geraact, daermede d'Impt. persisteerd voir repl. ende concludeerd.
Duplicerende zecht d'gdhe. dat hij verhoopt dat d'Impt. onder eede het ontfanck der penningen ten andwoorde verhaald niet sall ontkennen ende wat widers angaat den 1en post van de specificatie zecht d'reqde. dat hij niet gelooft dat bij oculare inspectie geblijcken zall dat d'twe glasen aldaar geroerd zijn groot seven voeten alsoden derselver maar ontrent anderhalve steen lanck ende een steen breed is, makende t'samen twe stenen brete, ende drie stenen langte, t'welcke nae des gdhes. verstand geen zeven voeten cond uytmaken, wert mede ontkend dat hij den twe glasen in den 3en post geroerd zoude hebben gemaact ende de roeden in den 2en post aengeroerd zijn gemaact van andere roeden bij d'gdhes zelvers toegedaan, zulx den gdhe. in allen gevalle daaraff niet meer heeft te eischen als het smeyloon[?] ende all genomen d'Impt. noch eets hadde te pretenderen van d'vs. glasen (des neen) zo behoorde d'Impt. hem te schamen dat hij d'zelve van den gdhe. alsnu compt eischen, ende dat met rechtsmiddelen. In het regard dat d'Reqnt. alle de fijnste ende beste glaeswercken zo van gebacken als andersinds heeft gemaact ende daeraff een grote penningh [104v] geprouffiteerd, in voegen dat daarvoor d'zelve cleine glaaskes well tot een recompens behoorden gemaact te wesen, te meer oock nadien den gdhe. d'Impt. bediend heeft in zijn bruiloft den tijd van twe avonden ofte nachten, waaraff hem competeerd voor yder nacht twe car.gl. makende t'samen 4 ll. zonder dat d'Impt. den gdhe. oyt dienangaande eets heeft gegeven ende t'welcke des nood zijnde zonder anders d'gdhe. versoect dat in desen mede in compensatie getrocken zall werden.
Belangende den defentien bij den Impt. voorgesteld op den 4en post zecht den gdhe. alsnogh expresselijcken te ontkennen dat hij d'Impt. het glas aenbestedet heeft, maar den collegisten in het gelijcke, ende is ogenschijnlijcken dat hij Impt. het glas ingesettet heeft met een stuck ofte twe brandwercken die gehelijcken in stucken waren ende voor d'welcke hij belooft heeft andere gehele stucken te zetten, ende can oock bij oculaire inspectie geblijcken dat verscheidene collegisten namen uyt het glas gebleven zijn, jae van diegene die hem Impt. all betaald hebben. Ende is oock den vierden post ingesteld geheel zonder fundament als allene seggende dat hem zolde resten drie dalers zonder te zeggen voor hoeveell het hem aenbestedet is ende wat hij daerop ontfangen heeft, ende oock van wyen, t'welcke hij in alle gevalle geholden is te doen, zo hij ter goeder trouwen will gaan, want d'gdhe. het glas aestimeerd waardigh te wesen negen car.gl. ende van d'gdhe. (des nood ende indien d'Impt. van de ontfangh geen oprechte oplossinge zal willen doen) bewijsen dat d'Impt. tenminsten zovele, ja meerder ontfangen heeft, daarmede d'gdhe. persisteerd voir dupl. ende concludeerd. T'gerecht &c.

De laatst gevonden vermelding van het Collegie der musicanten is in 1640, toen zijn instrumenten. boeken en andere goederen werden geïnventariseerd ten huize van de organist Gijsbert Harmens. De acte is door mejuffrouw Visscher in 1925 in extenso gepubliceerd, zodat hier kan worden volstaan met een opgave van de muziekinstrumenten: 'vijff dwarspipen, soo groot als clein - een grote custodie, daerinne besloten ellff piepen, missende uyt deselve custodie het ene cleinste ende hoogste discant piepke - noch een custodie met twe grote baspiepen, bestaende in vier stucken. sluitende ende accorderende onder de voorgaende piepen een accoord fioelen. bestaende in 4 discant fioelen, 2 tenoren ende een basfioel - twe mesken essen, bestaende in 4 stucken ende behorende tot de laeste baspiepen - een claversingel'.
En dan nu de muziekinstrumenten van particulieren, voor zover vermeld in de Leeuwarder boedelinventarissen tot 1650. 26 personen lieten één instrument na: 9 een clavesimbel, 5 een clavesimbel met voet, 5 een citer, 5 een viool, 1 een viola da gamba en 1 een basviool. Twee of meer instrumenten bezaten:
Wygle Hannie (1582): een clavesymbel - een luyte.
Claes Jansz. van Coelen. pijper (1589): een sackpijp, kleen sijnde. met silver beslagen noch een grote pijp met vier silver platen noch een pijp met twee silver banden - noch twee slechte pijpen sonder silver.
Dr. J.W. Velsius. medicus en mathematicus (1601): een koker met ses blockpijpen - noch een koker met vijff dwerspijpen - enyge drayde schakelen, dienende tot Rythmomaehia. (Ongespecificeerd bleven 'de silveren instrumenten tot de chirurgie dienende en de astronomische instrumenten'.)
Gryet Gossesdr., bakkersweduwe (1603): een clavecimbal - een Italyaensche chijter. Jan Blocq. lakenkoper (1605): een nyeu clavecimbael van Artus Gerdinck uutgegeven, 23-0-0 - een accoerdt fioelen met twye dwerspijpen. 7-10-0.
Wed. Botte Scheltes (1617): een clavesimbel van Artus Geerdinck - een chiter. Feycke Dirxz., heibardier van graaff Wilhelm (1618): een clavesimbel - een hackebord.
Rijck Jansz., herbergier (1620): 2 clavesimbels, sijnde de eene oldt met een eecken voet, tesamen 20-0-0 - een violonts met een tronitie, 2-0-0 - vijff silveren clavesimbels clavieren, 11¼ lood à 27 st., 15-3-12.
Egbert de Gruyter, clercq van Gedeputeerde Staten (1599 organist Grote kerk) (1622): een clavecordie in een koocker, 8-0-0 - een luyte. 6-0-0.
mr. Claas Jakobs, schooldienaer endc voorsanger (1622): een clavecordium met coleuren affgeseth - een teneurs vioel. (In 't collegie van de musijc staen te betaelen ses schellingen op de laeste ses verlopenen maenden, 1-16-0.) Idem (1627): 3 phialons een clavecordiom - 2 piepen.
Alle Dircksz., leydecker (1623): een clavesimbel op de Engelsche manier, 29-0-0 - een chiter. 1-10-0-een luytchyter, 1-16-0. Meinard Gerrijts, eerste gesworen elerq in de secretarie deser stede (1625): een luyt - 2 phiolons - een clein bandoorcke - 8. so grote als cleine piepen - een clavesimmel - een clavecordium - 2 dwarspiepen. (Een partie geschreven (muziek)boecken (is) bij testament aen 't collegie vereert.)
De belangrijkste collectie werd aangetroffen ten huize van Pibo Gualtheri, eerste clerq van den comptoire van Frieslandt (1618/19). De musicale instrumenten, bevonden in 't studoir, zijn gewaerdeert bij meesteren Jaques Vredeman ende Apco Gijsberts: een groot luyt met thienen, 14-0-0 - noch een luyt met achten, anders theorbe genoemt, 8-0-0 - een cleine swarte (ebben) luyt, met wit yvoir ingeleyt, 6-0-0 - twee chyters met zessen (3-!- van Michiel Vredeman) t'samen 13-0-0 - twee chyters met vijven, t'samen 10-0-0 - een citer met vier snaren, 3-0-0 een clein vioeltien ofte crijterke (clopschen), 0-18-0 - een bandoir met silveren pennen (van sevenen), 24-0-0 - een accord duytsche pipen (van vieren), met silver beslagen, in een custodie (koker), 13-0-0 - een clavercordium (uutmuntende van resonantie, holdende dit spreeckwoord: Disse Artes, Remanent quando Fortuna recedit), 5-0-0 - een clein chiterken 1-4-0 - een positijff ofte cleine orgel. met wagenschot beschoten, 90-0-0 - een basviolonts, 11-0-0 - een clavesimbel, zijnde een startstuck, op een eecken voet, 60-0-0. De muziekboeken van het Collegium en van particulieren zijn hier niet opgesomd. Deze zijn wel betrokken in de beschouwing, die de musicoloog Jan Lieuwes de Jong in 1960 wijdde aan de muziekpraktijk rond 1600 en met name die in het Leeuwarder collegium. Daarbij besteedde de auteur ruim aandacht aan de diverse instrumenten en de bespeling daarvan.
Tot zover de inventarissen, terug naar de gerechtelijke processen, etc. Eerst over de speellieden. In 1619 vroeg Hans van Melhuysen, 'een meester vioelspeelder zijnde', betaling van de hem door de herbergier Jan Hartel toegezegde Vh gulden. Hartel ontkende. 'dat hij de impetrant versocht solde hebben, veel min 30 stuivers belooft, dan 't was wel soo, dat de impetrant in Bergummer merckt in zijn gedaechdes huyse hadde gespeelt, gelijck andere speelluyden gewoon waren, die van de gasten genoten ende ophaelden soo vele zij conden becomen, sonder dat den waert daertoe eets te laste werde gelecht, dan worde altijt bij de speelluyden gesolliciteert om in de herbergiers huysen te mogen spelen'. Toch werd hij veroordeeld tot betaling van de dertig stuivers, 'mitsgaders in de costen van 't proces'.
In de Leeuwarder trouwboeken zijn tussen 1594 en 1650 zes huwelijken van speellieden ingeschreven, vier van (militaire) pijpers, drie van organisten, één van een lierman en één van een 'musizijn'. Was die musicus ook een speelman? In 1618 gaf de magistraat een 'certificatie, dat Ditmer Khillen van Ceurbach, Adam Erphert van Arnhou aen der Elve ende Adam Reudel, mede van Arhou. elx vijff varndel jaars ende Henrich Brauchost van Tzelle in Saxen driejaren deses stadts musiens zijn geweest ende hen daerinne wel gequeten hebben, oock dat men niet anders weet, ofte zij hebben hen vroom ende eerlijck geholden ende gedragen, gelijck goede meesters betaemt'.
In 1616 sloot meister Albert Heittkamp, 'stadtsmusicus ende instrumentist deser stede' een contract met jonker Frederich van Inthiema (de watergeus?) om 'Bartolt Wasserhaell, tegenwoordich dienende als knecht bij den voornoemden joncker. te leeren ende onderwijsen den oprechten const van musica. mitsgaders te leren spelen op allerleye instrumenten, soo blasen als andersints, in voegen dat hij als een eerlijck gesell in de voorschreven const zal mogen passeren'. Bovendien zal mr. Albert 'voornoemden knecht den tijt van vijff jaren soo van cost, dranck als cledinge onderholden ende alimenteren, ende hem geduirende den voorschreven tijt met zodanige cledinge versien, als een eerlijck gesel te dragen toestaet'. Dat alles tegen een vergoeding van honderd gulden, de helft a contant, de rest over een jaar te betalen. De musicijn zal wat krap bij kas zijn geweest: na enkele maanden droeg hij de vordering over. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij meer leerlingen/kostgangers had. In 1617 tekent Albert een schuldbekentenis aan een lakenkoper, o.m. voor 56-4-0 'ter cause van gehaelde laeckenen ende crame rijen, bij mijnen kneehts genoten', en het volgend jaar van 50 gulden aan een biersteker 'uut oirsaecke van gehaelde bieren, die tot mijnen huyse geconsumeert ende gehaelt zijn'. Beide schulden kunnen worden verhaald op zijn. door de stadsrentmeester uit te keren tractement.
Dan de organisten. De al eerder terloops vermelde mr. Gijsbert Harmens procedeerde in 1609 tegen Jarich Wopckes (coopman, 1611 brouwer, 1618 notaris!) om voldoening van 5-14-0 omdat hij 'gedaechde op de clavesimbel (had) leren speulen' plus 4 gulden wegens gedane verteringen. Jarich 'seide dat de impetrant met hem geaccordeert was van voor ijder deuntien dat de gedaechde leerde, een schellinck te sullen hebben ende dat hij gedaechde maer veerthien deunties geleerd hadde, daeraff de impetrant veerthien schellingen competeerde'. Uitspraak: volledige betaling.
Dezelfde Gijsbert verklaarde in 1622 93-6-8 schuldig te zijn aan Melchior Christiaansz. wegens ''t gene hij aan materialen verbesigd ende geëxpendeerd aen de positijff ende clausimmell op melcanderen sluytende, uutgelecht hadde. voorts mij aan geld geleend ende ick aan costpenningen zedert ick verleden winter bij hem gewoond hebbende, verteerd hebbe ... Dewelcke zumma van penningen mr. Gijsbert zal affholden uut de penningen, zullende conien van de te uutlottene positijff ende clausimbell voorschreven ... ende zullen de overige penningen ... tzamen gedeeld ende genoten werden'. Ten besluite volgt nog de complete tekst van de inschrijving in een recesboek van een door een andere organist aangespannen pro ces, ook al weer over betaling van leerpenningen.. Deze mr. Claes Andries, die in 1607 te Leeuwarden als Hervormd lidmaat werd aangenomen, was gehuwd met Armgard Muys en liet hier in 1611 een dochter Margriete dopen. Iets van de achtergrond van deze, spoedig daarna weer uit de stad verdwenen 'orgelist' kwam door een toeval aan het licht: Claes Andriesz. Marschal, zich noemende van Eyck. huwde te Leiden in 1602 met Ermgart Muys van Holy. (Zij was ongetwijfeld lid van de bekende Hollandse regentenfamilie en afstammelinge van de Dordtse schepen Pieter Muys van Holy, die in 1536 trouwde met Ermgard van der Mijle.) Claes stierf in 1616, ook in Leiden.

Geplaidoyeerd den 3en Julij 1611.
Voor recht.
Meester Nicolaes Andries, organist binnen deser stede, impetrant, contra Jeppe Jansz. schoolmeester op 't Fliet, gedaechde.
A. Richaeus, voor de impetrant. secht waer te wesen, dat hij desen gedaechde heeft geleert spelen op instrumenten, zoo lange dat hem daeraff resteert ende competeert ter oorsaecke van dien seven carolus gulden ende alsoo de gedaechde in mora blijft deselve penningen te betaelen, soo concluderende contendeert de impetrant ten eynde de gedaechde sal worden gecondemneert hem impetrant de geëyschte seven carolus gulden te betaelen, mits presentere bij eede te verclaren de schuit oprecht ende onbetaelt te weesen, maeckende eysch van costen.
Dronripeus, voor de gedaechde, secht voor antwoordt, 't angeven van den impetrant in maten ende voegen te ontkennen, dan is wel alsoo, dat de gedaechde met den impetrant om seven carolus gulden is geaccordeert, in voegen dat de impetrant de gedaechde solde leren spelen op de clavecimbel, soodat hij bequaem was om op een dorp op een orgel te spelen, ende dat de impetrant solde presteren ende tewege brengen, dat hij conende spelen een goede conditie ende gelegentheyt in 't landt bequaem om hem deur den schooldienst ende het spelen van den orgel te mogen onderholden, ende dat de impetrant alsdan uyt de eerste opcompsten sijn geëyschte geit zolde hebben, nu is 't alsoo, dat de impetrant niet alleen hem niet heeft geleert eenige stucken op den voorschreven instrumente te spelen, dan oock geen neersticheyt heeft gedaen om de gedaechde tot een goede conditie te helpen, immers heeft in plaets van dat hij de gedaechde solde recommanderen, hem affgeslagen ende andere zijne goede kennisse gepromoveert, soo dat hij gedaechde noeyt tot 't effect soo van het eene als 't ander heeft conen comen. immers is soo weinich neersticheyt bij de impetrant aengewent in 't onderwijsen, dat de gedaechde niet een deuncken vast te spelen geleert heeft, ende in plaets hij impetrant angenomen hadde de gedaechde daegs een ure te onderwijsen, hem geen quartiers ure bijgeweest is, waerdeur verstanden moet worden hem niets niet van de gedaechde te competeren, concluderende contendeert de gedaechde tot niet ontfangbaerheyt, ende bij ordine tot absolutie cum expensis.
Replicerende, persisteert de impetrant bij de redenen ende middelen ten eysche verhaelt, seggende voorts op des gedaechdes andtwoort. te accepteren de bekenninge bij de gedaechde ten andtwoorde gedaen, alsdat hij de gedaechde heeft belooft den impetrant van het leren op de clavesimbel te betaelen seven carolus gulden, niet doende dat de gedaechde wil seggen, dat de impetrant hem solde hebben gelooft, een conditie op een orgel te leveren, vermits hetselve geensins in des impetrants macht is staende, daeromme hetselve expres ontkennende, alsoock dat hij uut de eerste opcompsten van zijn gedaechdes conditie zijn impetrants schuit solde ontfangen, van gelijcken dat hij impetrant den gedaechde niet behoorlijck solde hebben geleert, 'twelcke uut des gedaechdens andtwoort contrarie geblijct vermits hij verhaelt, dat de impetrant andere goede kennisse voor hem gedaechde solde hebben gepromoveert, daeruut immers muet worden verstanden, de gedaechde genoech voor sijn geit geleert te hebben, sulcx dat het behelp dienaengaende ijdel is, daermede de impetrant persisteert voor replijcq ende concludeert.
Voorduplijcq segt de gedaechde, dat hij hem refereert tot 'tgene ten andtwoorde breder verhaelt is, daerbij noch doende, dat hij genoechsaem thoon sal doen. dat partien sijn geaccordeert in voegen ten andtwoorde verhaelt, ende dat de impetrant aengenomen heeft de gedaechde alsoo te leeren, dat hij bequaem was ende genoechsaem om ten platten lande op een orgel te spelen, ende dan voor een ander hem te recommanderen, 'twelck hij impetrant niet alleen niet gedaen heeft, dan oock beleth ende een ander (als vooren gesecht) voor hem gerecommandeert, want indien hij yets hadde conen spelen dat mochte bestaen, ende hem volgende sijn belofte gerecommandeert, hij solde tot Weydum ofte op een ander plaets wel lichtelijck hebben conen comen, alsoock probeert solde conen worden,, ende daervan genieten tenminsten 80 goudgulden 's jaers. daermede de reden ten replijcq gerefuteert holdende. persisteert voor duplijcq ende concludeert, versoeckende recht.
't Voorschreven gerecht etc. bevynt het plaidoy niet in statu om eintlijcken te mogen termineren, maer partien in faicten contrarij, admitteert henluiden daeromme hen vermeten te verificeren binnen viertien dagen naestkomende ende voorts te procederen nae stile van deesen gerechte. Actum den 27en Julij 1611.
(Bij de voortzetting van het proces kwamen geen nieuwe feiten of argumenten ter tafel. Het gerecht verklaarde 24 december 1611 'de impetrant tot sijn eisch ende conclusie tegens de gedaechde gedaen ende genomen, voor alsnoch niet ontfangbaer'.)

---

Overzicht van in het bovenstaande artikel genoemde muziekinstrumenten
Chordofonen
Snaren kunnen worden
* aangestreken: viool, cello, gamba, etc.,
* aangeslagen: hakkebord, clavichord, piano etc. of
* aangetokkeld: gitaar, luit, citer; maar ook: clavecimbel, etc.
Dit kan gebeuren
* zonder klaviatuur (toetsenbord): viool, hakkebord, gitaar, etc. of
* met klaviatuur: piano, clavecimbel, etc.

Bij tokkelinstrumenten met klaviatuur worden de snaren bij het indrukken van een toets aangetokkeld door een klein plectrum (van origine vaak een pen van een raveveer). Ze staan meestal op een losse 'voet' (met drie of vier poten), maar komen ook voor zonder voet en worden dan op een tafel geplaatst.
• Belangrijkste soorten
virginaal: rechthoekig; klavier aan een lange zijde; snaren loodrecht op de richting van de toetsen zowel als van het toetsenbord;
spinet: trapeziumvormig; klavier aan de langste zijde; snaren diagonaal op de richting van de toetsen zowel als van het toetsenbord;
clavecimbel: in de vorm van een verlengde vogelvleugel als bij het 'vleugel'model van de piano: snaren in het verlengde van de toetsen, loodrecht op het toetsenbord; vanwege de vorm vroeger ook wel 'staartstuk' genoemd.
Het clavichord is geen tokkelinstrument; de snaren worden hier aangeslagen door een soort mes, verbonden aan de toets. De plaats waar dit de snaar raakt (en dus indrukt) bepaalt tevens de lengte van het snaargedeelte dat in trilling wordt gebracht (aan de andere kant is een dempend lint door de snaren gevlochten, zodat het niet ook gaat trillen). Op deze manier is het mogelijk 'snaarbesparend' te werken, door één snaar voor meer dan één toon te gebruiken ('gebonden clavichord'). Uiteraard is het dan niet mogelijk die tonen gelijk te laten klinken; daarvoor is het systeem: 'één snaar per toets' nodig ('vrij clavichord'). Door de toets licht te bewegen tijdens het indrukken wordt de snaarlengte enigszins veranderd en is dus een soort 'vibrato' mogelijk.
Bij het hakkebord worden de snaren niet via toetsen bediend, maar direct aangeslagen met in de hand gehouden kromme slagstok- jes, omwoelde hamerstokjes, o.i.d.
De luit is een met de vingers getokkeld snaarinstrument, lijkend op de gitaar maar met een bolle achterkant van de klankkast. Stemming en aantal snaren hangen af van de bouwperiode (renaissanceluit of barokluit). Bij veel modellen is het stemschroevenge- deelte van de hals achterover geknikt.
De citer werd van oorsprong aangetokkeld met een pen (vgl. clavecimbel), later met de vingers. De klankkast is peervormig; de stempennen zijn oorspronkelijk verticaal op het halsuiteinde gemonteerd, later lateraal. Dit uiteinde krijgt gaandeweg een karakte- ristieke sikkelvorm. Het instrument moet niet verward worden met de hedendaagse Duits-Oostenrijkse Zither!
Een luitciter is (uiteraard) een tussenvorm tussen luit en citer.
Viola da gamba betekent 'beenviool'. Het instrument lijkt (in toongebied en speelwij- ze) op de moderne cello, maar heeft 2 of 3 snaren meer en wordt met een 'onderhands' vastgehouden strijkstok bespeeld.
Aerofonen
Fluiten werden vroeger 'pijpen' genoemd (vgl. 'de tamboers en pijpers', het 'pijpersgilde', maar ook orgelpijpen). Een blok-pijp is dus een blokfluit, een dwars-pijp een dwarsfluit.
Kleine orgels zijn te zien als een verzame- ling fluiten, bediend door een klaviatuur. Zijn ze draagbaar dan heten ze portatief, zijn ze daarvoor te zwaar dan heten ze positief. Een type zonder fluitstemmen (lip-pijpen) maar met enkel (opslaande) tongstemmen heet regaal. Ook sommige wat grotere posi- tieven bevatten tongwerken naast lipwerken.
Joh. J. de With

>> begin

>> begin

>> begin

Waar Jaques Vredeman woonde

>> begin