>> HOMEpage
Zestien Middeleeuwse handschriften van Latijnse klassieken, waarvan drie afkomstig uit Cluny
Bron: Zestien Middeleeuwse handschriften
van Latijnse klassieken, waarvan
drie afkomstig uit Cluny.
Kleine tentoonstelling in de
Provinciale Bibliotheek van
Friesland, juli - september 1992.
Internetuitgave: M.H.H. Engels, januari 2020 >> register van namen
De tentoongestelde handschriften
zijn alle geschreven op perkament
(behalve de Terentius) en maken
deel uit van de collectie van de
voormalige universiteit c.q. het
athenaeum van Franeker
(1585-1811/1843) in de in 1852
geopende Provinciale Bibliotheek
van Friesland te Leeuwarden, sedert 2001 Tresoar.
42 Hs *** Terentius, Comoediae. Handschrift in-4, geschreven in Turijn, april 1453.
Eigendomsmerken: A. Piocheti, U.I. doctoris; Roberti Koenigsmanni/ 1629/ pridie Idus Februarias/ Genevae.
Robert Koenigsmann (Straatsburg 1606-1663) was vanaf 25 april 1650 hoogleraar Latijn aan de universiteit van Straatsburg, waar hij zich in 1623 als kandidaatsstudent had laten inschrijven bij de faculteit wijsbegeerte en op 20 april 1650 gepromoveerd was tot doctor in de filosofie. Hij was een zoon van de eerste Elzasser tabaksplanter Robert Koenigsmann. Niet onbemiddeld dus kon hij zich in het nabije Genève de aankoop permitteren van handschriften en gedrukte werken. Vermoedelijk is zijn eigen bibliotheek ook weer in Genève geveild.
Op de veiling in 1671 van de bibliotheek van Johann Melchior Steinberg (Genève 1625 - Franeker 1670) is het handschrift voor de Franeker academiebibliotheek aangekocht. Zie M. Engels, Aulus Gellius en zes andere klassieke handschriften door de Franeker universiteitsbibliotheek verworven uit de bibliotheek van professor Steinberg. Leeuwarden 1987.
43 Hs *** Tibullus, Carmina. Handschrift in-4, eind 15de eeuw. Eigendomsmerk: Cl[arissimo] Vfiro] Nicolao Heinsio Dan[ielis] F[ilio]/ poetae optimo/ Carolus Dati Flor(entinus]/ D[ono] D[edit].
Door G. Coopmans. curator 1797-1800, aan de Franeker academie geschonken. Zie PBF 1077 Hs, afd. 11, 149.
Lit.: F.J. van Enkhuizen, Codicologische en tekstkritische aspecten van een Tibullushandschrift berustend in de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden. Uitgave in eigen beheer, [1985].
44 Hs *** Tibullus, Elegiae. Bevat ook: Ovidius, Epistola (Amorum libri III Elegia IX); Porcellius, Amatoria epistola; Petrarcha, Libri III Epistola 24. Handschrift in-12, 15de eeuw.
45 Hs *** Horatius, Opera. Handschrift in-2, Cluny, 12de eeuw.
Eigendomsmerken: Ant. Molinius (fol. 3 recto); Roberti Koenigsmanni/ emptus Genevae/ III Id. Novembris/ 1628; de Tournes?
Wat de herkomst betreft is voorheen gedacht aan het klooster St. Gallen, dat ca. 610 gesticht werd door de Ierse monnik Gallus en waaruit zich in de 8ste eeuw een Benedictijnenabdij ontwikkelde, die een grote naam kreeg op wetenschappelijk gebied en beroemd was door haar bibliotheek.
Veronika von Büren van het Parijse Institut de recherche et d'histoire des textes - 40 Avenue d'Iéna, 75016 Paris - onderdeel van het Centre National de la Recherche Scientifique, die op 19 mei 1992 de Provinciale Bibliotheek van Friesland bezocht, heeft meegedeeld dat dit handschrift evenals de nummers 51 Hs (Vitruvius) en 52 Hs (Justinus) afkomstig is uit de beroemde in 910 gestichte Benedictijnenabdij van Cluny, gelegen tussen Dijon en Lyon. De sobere uitvoering van de handschriften (weinig versiering) - eenvoud was een van de regels van Benedictus - en de glossen (aantekeningen) van dezelfde hand hebben tot haar conclusie geleid.
Onder alle abdijen ten Noorden van
de Alpen is die van Cluny de
schitterendste ... zij overtreft
zonder enige twijfel alle
kloosters, zelfs de alleroudste.
Aldus paus Gregorius VII op het
Romeinse concilie van 1077.Cluny bezat in de 12de eeuw ongeveer 570 boeken (handschriften). Dat een bibliotheek, in dit geval de PBF, maar liefst drie handschriften uit Cluny in haar collectie heeft, is uniek. Mevrouw von Büren zal de resultaten van haar onderzoek te zijner tijd in boekvorm publiceren.
Antoine du Moulin (Macon ca. 1510 - Lyon 1551) was sedert 1536 in dienst van koningin Margaretha van Navarre; als uitnemend kenner van de oude talen vertaalde en verzorgde hij bibliofiele uitgaven voor Jean de Tournes te Lyon, in wiens huis hij overleed; A. Cartier et A. Chenerière, Antoine Du Moulin, valet de chambre de la reine de Navarre. Revue d'histoire littéraire de la France 11(1895), p. 469-490, 111(1896), 90-106, 218-244; in III uitgebreide bibliografie.
Vanwege het verbod op de protestantse godsdienst in Frankrijk verhuisde Jean de Tournes II in 1585 naar Genève. De familie de Tournes (Latijn: Tornasius) hield daar tot 1780 een drukkerij en boekhandel in stand.
Via professor Steinberg is het handschrift in Friesland terechtgekomen. Zie lit. bij 42 Hs.
47 Hs *** Ovidius, Fasti. Handschrift in-8, 13de eeuw.
Datering door R. Merkel, Ovid. Nas. Fast., Berol. 1861, p. CCLXXI.
Door G. Coopmans, curator 1797-1800, aan de Franeker academie geschonken.
48 Hs *** Juvenalis, Satyrae. Vooraf gaat: Martialis, Epigrammata. Handschrift in-12, 15de eeuw.
Eigendomsmerk: B. Huydecoper.
Door G. Coopmans, curator 1797-1800, aan de Franeker academie geschonken.
50 Hs *** Cicero, Lelius sive De amicita. Bevat ook: Paradoxa Stoicorum (literair); Somnium Scipionis (wijsgerig). Handschrift in-8, geschreven door Antonio Sinibaldi, tweede helft 15de eeuw.
Eigendomsmerken: Collegii Paris. Societat. Iesu; Paraphé au desir de 1'arrest du 5 juillet 1763/ Mesnil; Josephus Jardinier/ Minimus 1562; Claudius Picquard/ minime 1763; Carolus Havet verus/ est istius libri possessor.
Toen de orde van de Jezuïeten in Frankrijk door een koninklijk besluit werd opgeheven, kocht Gerard Meerman in 1764 de ongeveer 970 codices van het Collége de Clermont en bloc. Bij de openbare veiling van de Bibliotheca Meermanniana in het huis van zoon Johan Meerman op 8 juni 1824 en volgende dagen ging een belangrijk deel naar Engeland, een ander deel werd gekocht door achterneef Willem Hendrik Jacob van Westreenen (1783-1848), dank zij wiens legaat in 1852 het Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag geopend kon worden. Enkele handschriften, waaronder deze Cicero, zijn aangekocht voor de bibliotheek van het Athenaeum (de voormalige universiteit) van Franeker, vgl. ook Arabische, Hebreeuwse & Griekse handschriften in de Provinciale Bibliotheek van Friesland. Tentoonstellingscatalogus door M.H.H. Engels. Leeuwarden 1988.
51 Hs *** Vitruvius, De architectura. Handschrift in-4, Cluny, 10de eeuw.
Voor de lokalisering zie de volgende beschrijving.
Lit.: Vitruvius illustratus. Catalogus van een tentoonstelling van Vitruvius handschriften en edities gehouden in de universiteitsbibliotheek Leiden van 22 januari tot 2 maart 1987. Leiden 1987.
Eigendomsmerk: Tornasius.
Via professor Steinberg is het handschrift in Friesland terechtgekomen. Zie lit. bij 42 Hs.
52 Hs *** Justinus, Historiarum Philippicarum libri XLIV: Pompei Trogi epitoma. Handschrift in-4, Cluny, 10de eeuw.
Eigendomsmerken: Toumes; Roberti Koenigsmanni/ emptus Genevae/ III Id. Novembris/ 1628.
Volgens Veronika von Büren (zie bij 45 Hs) is dit handschrift van dezelfde hand als 51 Hs (Vitruvius), stammen beide handschriften uit Cluny en hebben zij oorspronkelijk in één band gezeten. Wij denken 51 na 52: 52 bevat voorin eigendomsmerken, 51 één achterin. Die volgorde wordt ook verklaard door het feit dat de Justinus wel maar de Vitruvius niet genoemd wordt in de veilingcatalogus (Franeker 1671) van de bibliotheek van professor Johann Melchior Steinberg (Genève 1625 - Franeker 1670). Vgl. M.H.H. Engels, Aulus Gellius en zes andere klassieke handschriften ... Leeuwarden 1987, blz. 7.
Blijkens afgesneden randaantekeningen is 51 Hs na herbinden bijgesneden. Uit de rekeningen van de Franeker academieboekbinder Samuel Arcerius bleek dat het Vitruviushandschrift door hem op 2 juni 1671 in hoorn (- perkament) is ingebonden.
53 Hs *** Justinus, Historiarum Philippicarum libri XLIV: Pompei Trogi epitoma. Handschrift in-4, 15de eeuw.
Eigendomsmerken, achterin : Est Ambrosii de Cambray Iuris utriusque doctoris consiliarii regis christianissimi/ Francorum et ipsius domi magistri requestarum/ ordinarii/ A. de Cambray; Hoc volumen ad Magistrum Franciscum Sophlet pertinet, 1524; Tournes.
Ambroise de Cambrai (ca. 1425 - 1489), zoon van eerste voorzitter van het parlement van Parijs Adam de Cambrai, promoveerde 1452 te Parijs tot doctor in de rechten, kwam na een verblijf in Rome in dienst van koning Lodewijk XI en was vanaf ca. 1485 kanselier van de kerk en de universiteit van Parijs. Vgl. L. Delisle in Journal des savants, juin 1902, 332-338.
Via professor Steinberg is het handschrift in Friesland terechtgekomen. Zie lit. bij 42 Hs.
54 Hs *** Florus, Epitome rerum Romanarum. Bevat ook: Sextus Aurelius Victor, De viris illustribus. Handschrift in-4, 15de eeuw.
Eigendomsmerken, voorin : Tournes; Roberti Koenigsmanni, 1629, pridie Idus Februarias/ Genevae; aan het eind van Florus: Iste liber est Ambrosii de Cambray Se. Ap./ prothonotarii papae referendarii; Iste liber ad Franciscum Souflet in artibus Magistrum montisque/ Sancti Vincencii procuratorem pertinet. Autographo suo signo/ hic anni Virginei partus vigesimaque tercia Mayi die subfixo/ teste 1527./ Shofflet; achterin: Ad Franciscum Sophoclem montis sancti/ Vincentii Birgensem pertinet.
Via professor Steinberg is het handschrift in Friesland terechtgekomen. Zie lit. bij 42 Hs.
Volgens Michael D. Reeve van het Pembroke College te Cambridge, die ons daarover op 4 en 6 maart 1991 informeerde, zijn 54 Hs en 53 Hs door een en dezelfde hand afgeschreven van het in Parijs bewaarde Latijnse handschrift 5792. In het Parijse handschrift wordt Florus ook gevolgd door De viris illustribus. Behalve het schrift komen ook het formaat (30x23 cm) en de perkamenten banden van 53 Hs en 54 Hs met elkaar overeen.
55 Hs *** Aulus Gellius, Noctes Atticae. Handschrift in-4, Fulda, 836.
In opdracht van abt Hrabanus Maurus van Fulda door tien monniken overgeschreven van het geleende exemplaar van Einhard, de biograaf van Karel de Grote.
Lit. G.I. Lieftinck, Le ms. d'Aulu-Gelle a Leeuwarden executé a Fulda en 836. In: Bullettino dell' Archivio paleografico Italiano, nuova serie N.I., Roma 1955; (overdruk in PBF onder signatuur Pc 2878). Idem, Manuscrits datés conservés dans les Pays Bas: catalogue paleographique des manuscrits en écriture latine portant des indications de date. T. I: Les manuscrits d'origine etrangère (816-C.1550), [1] Texte, [2] Planches; pl. 9 en 10.
Eigendomsmerken: Tomasius; Roberti Koenigsmanni/ emptus Genevae/ III Id. Novembris/ 1628.
Via professor Steinberg is het handschrift in Friesland terechtgekomen. Zie lit. bij 42 Hs.
56 Hs *** Eutropius. Breviarium historiae Romanae. Bevat ook: Paulus Diaconus, Additamenta ad Eutropium; Paulus Orosius, Historia contracta. Handschrift in-4, 15de eeuw.
Alleen het binnenste en buitenste dubbelblad van elk katem is van perkament.
Eigendomsmerk: N. 4 ex Biblioth. Huydecoperiana.
57 Hs *** Euclides, Geometria. Bevat ook: De visu; De speculis. Handschrift in-4, met illustraties in de randen, 15de eeuw.
58 Hs *** Gauthier de Chatillon, Alexandreis. Handschrift in-2, 13de eeuw.
Eigendomsmerk, voorin: B. Huydecoper, achterin : Liber monasterii beatae Mariae de Viridivalle in Zonia; Iste liber pertinet ad Amodum Gherloven decretorum/ doctorem de Rotterdam de Hollandia.
Chatillons Alexanderroman (1175) is sterk vermengd met bijbelse geschiedenis. Dit gedicht in hexameters was zeer populair en werd o.a. vertaald door Jacob van Maerlant in Alexanders Jeesten (1260; vgl. Fr. gestes). Aan de universiteit van Parijs werd het werk gerekend tot de klassieken, ja zelfs wel eens boven de eigenlijke classici gesteld; vgl. W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Middelnederlandsche dichtkunst, II, 399 (Amsterdam 1852).
In het klooster Groenendaal (Latijn: Viridivallis) in het Zoniënbos ten Zuiden van Brussel was de geleerde Rotterdammer Aarnout Gerloven deken, leraar in de godgeleerdheid en regulier kanunnik tot hij op 1 augustus 1442 overleed; v.d. Aa VII, 128.
59 Hs *** Gauthier de Chatillon, Alexandreis. Handschrift in-8, 13de eeuw.
Door de Franeker universiteit aangekocht uit de bibliotheek van professor Johannes Schrader.
REGISTER VAN NAMEN
| Arcerius, Samuel 52 Aurelius Victor, Sextus 54 Bierges (in Waals Brabant) 54 Büren, Veronika von 45,52 Cambrai, Ambroise de 53,54 Chatillon, Gauthier de 58,59 Cicero 50 Cluny 45,51,52 Coopmans, Georgius 43,47,48 Dati, Carolus 43 Diaconus, Paulus 56 Dijon 45 Einhard 55 Euclides 57 Eutropius 56 Florence 43 Florus 54 Fulda 55 Gellius, Aulus 55 Genève 42,45,52,54,55 Gerloven, Aamout 58 Gregorius VII 45 Groenendaal bij Brussel 58 Havet, Carolus 50 Heinsius, Nicolaus 43 Horatius 45 Hrabanus Maurus 55 Huydecoper, Balthasar 48,56,58 Jardinier, Josephus 50 Justinus 52,53 Juvenalis 48 Karel de Grote 55 Koenigsmann, Robert 42,52,54,55 Lieftinck, G.I. 55 Lodewijk XI 53 Lyon 45 |
Maerlant, Jacob van 58 Margaretha van Navarre 45 Martialis 48 Meerman, Gerard 50 Meerman, Johan 50 Merkel, R. 47 Mesnil 50 Moulin, Antoine du 45 Orosius, Paulus 56 Ovidius 44,47 Parijs 54,58 Parijs, Collége de Clermont 50 Petrarca 44 Picquard, Claudius 50 Piochetus, A. 42 Porcellius 44 Reeve, Michael D. 54 Schrader, Johannes 59 Sinibaldi, Antonio 50 Sophlet, Franciscus 53,54 St. Gallen 45 Steinberg, Johann Melchior 42,45,51,52,53,54,55 Straatsburg 42 Terentius 42 Tibullus 43,44 Tornasius 51,55 Tournes 52,54 Tournes II, Jean de 45 Tournes, Jean de 45 Trogus, Pompeius 52,53 Turijn 42 Vitruvius 51 Westreenen, Willem Hendrik Jacob van 50 Zoniënbos bij Brussel 58 |
>> begin