>> HOMEpage

It boek fan de swan

Bron: Tsj. Gs. de Vries, It boek fan de swan: Swannejacht en swannemerken yn Fryslân [biwurke troch Mr. N.E. Algra], Drachten 1959, blz. 16-25, 29-64
Internetuitgave: M.H.H. Engels, april 2021
Resterende corrigenda OCR voorbehouden

Encyclopedie van Friesland (1958): ZWANEJACHT. Recht tot het houden van tamme knobbelzwanen. Was in de M.E. een ieder tot de Z. gerechtigd, de Bourgondiërs maakten de Z. tot hun privilege. Wie van oudsher de Z. hadden uitgeoefend, hadden aanspraken.
Omdat de heerschappen en eigenerfden meestal geen schriftelijke bewijzen voor hun Z. konden overleggen en de Z. ook tot vele twisten aanleiding gaf, kreeg raadsheer Everardus Nicolai in 1529 opdracht de aanspraken van de bewoners van Harlingen, Franeker en de Vijf Delen vast te leggen. Het kwam tot het zgn. 'zwaneboek', dat een opgave bevat van de districten (kriten) waar een Z, bestond en van de door de eigenaars der zwanen gebruikte merken op nebbe en zwemvliezen. Zwaneboeken van andere delen van Frl. zijn niet bekend. Tijdens de Republiek kreeg de stadhouder de Z., maar ook toen bleven de oude Z.en in stand. Doordat de zwanen begerenswaardige objecten waren (o.a. schrijfpennen van de veren), werd op de Z. veel inbreuk gemaakt. Een enkele boerderij - bijv. de voormalige state Hoxwier, Mantgum - heeft nu [1958] nog een Z. Het verband tussen de aan een boerderij verbonden Z. en de uileborden is zeer onzeker.


Afb. uit de blog d.d. 5 april 2021 van André Buwalda over een 'Swaneboeck' uit circa 1635.

De swan yn Fryslân

Yn Fryslân lei de saek frijhwat oars as yn Hollân. Hjir binne yn de
midsieuwen alhiel gjin greven, dy't regalia hawwe of oaren der mei
biliene. Elts calman en eltse frije boer hie it rjocht swannen to
hâlden en wie dêr net ien forantwurding foar skuldich. Yn 1399 taest
Albrecht fan Beijeren dat rjocht dan ek net oan, mar yn it soen mei
de Friezen stiet dúdlik omskreaun: "ele man zwanen ende Vogelen
te houden nae synre genuechte". (Schwartzenberg, Groot Placaat en
Charterboek van Friesland, I, 291). Alleman, ek de geastliken, diene
oan de swannehâlderij mei, lyk as wol bliken docht út de rekkens fan
it stift Münster dêr't yn stiet (1490): "item idem tenetur vi cygnos,
sed nihil recepi"l) Oare teksten wize allyksa op it hâlden fan swan-
nen.2) Dat de Friezen op har swannerjocht stiene, docht wol bliken
as Fryslân ûnder Albrecht fan Saksen komt. Dan stelt de hartoch de
eask dat alle die swaenen den hertog zouden worden toegewezen",
mar Worp fan Thabor forklearret dat die heerscappen, steden
ende stemmen van Westergoe daerinne (d.w.s. yn de easken fan de
hartoch) niet consenteren, besonders om die priesters leenen ende
swaenen". Dizze eask fan de hartoch fine wy dan ek net yn it for-
drach dat de Friezen de lêste april 1498 mei him sleaten. Wol hat
Albrecht, nei't wy oannimme meije, in plûmgreve oansteld, mar dan
allinne mei taforsjoch op de swannehâlderij yn súdlik Fryslân. Yn
1524 kriget Karel V "de pluymgraverije van de swaenen" en as der
dan in jier letter in plûmgreve oansteld wurdt, by namme Lytse Boon
Benedictus fan Warkum3), stiet yn dy syn ynstruksje û.o. dat hy
dy funksje kriget "als dat by tyden van wylen den Hartoeghe van
Sassen bedient is geweest". It is wol wis, dat der yn letter tiden foar
hiele Fryslân in plûmgreve oansteld waerd.
Waerd yn de Súdwesthoeke de swannehâlderij bioefene troch de lytse
man en wiene it yn trije fan de fiif dielen (t.w. Hinnaerderadiel,
Baerderadiel en Menameradiel) de eallju en de einierden, dy't swan-
nehâlder wêze mochten, yn Eastergoa wie it hâlden fan swannen it
foarrjocht fan inkeld de callju (dêr't wy de abten wol by rekkenje
kinne). Sa skriuwt de jurist Botte van Holdinga tusken 1564 en 1570
yn syn wurk "De origine antiquitate et situ Phrisiae"4) dat yn
Eastergoa in stikmannich eallju, to witten de Camminga's, de Eisin-
ga's (yn de Trynwâlden), de Tjaerda's (oan de brêge fan Rinsuma-
17
geast ta) en de Holdinga's (dêrwei oan Dokkum ta) op dit stik fan
saken rjochten hawwe.
Hjir folget nou earst de ynstruksje fan 1525:
1 in den eersten, en mach nyemandt anderen vluchtige zwanen
ontweldigen, of gebonden aen een thou setten, ten waer by
ses floreenen.
consente van den gheenen die dezelve toebehoren, op peyne van
Opmerking: It „aen een thou setten" is mooglik letter forbean. Wy
lêze tominsten yn 1604 (Schw. V, s. 106) dat "door het leycken van
de swaenen d'selve schoone heerlycke vogel waer van sich desse
provincie alleene heeft te beroemen, geheel verdolget ende te nyette
gebracht werdet", reden dat foarslein wurdt "de verpachtinge der
leycke swaenen voor een jaar vyff ses op te houden", wylst yn it
resolúsjeboek fan Deputearren yn 1610 oantekene wurdt (sneon 10
nov.), dat it "leiken" forbean wurdt om te verhoeden dat de swae-
nen die hier te lande wordt gebruikt ende by menigte omt leven
coemen"; "leiken" kin tinkt pars net bitsjutte as "oan 't tsjoar
sette", fgl. "liken' touwen, "út de liken wêze" ensfh.
2. Item, die een ander diefte van zwanen overseyt ende nyet en
bewyst, verbeurt negen floreenen.
3. Item, die den anderen een jonge zwaen ontmerct, sal verbeuren
ses floreenen.
4. Item, die den anderen een zwaneney beneempt, verbeurt ses
floreenen.
5. Item, die een ey leyt onder een ander zwaen, buyten consent
van den gheenen die den ouden zwaen toebehoort, verbeurt
drie floreen.
6. Item, die den anderen een zwaen die pennen uytplockt, ver-
beurt een floreen.
7. Item, die de zwanen jaeget omme pennen te schieten, verbeurt
een floreen.
(schieten = sammelje)
8. Item, nyemandt en mach pennen zoucken 's morgens voor die
clock vier slaet, ende nae datse 's avonds acht geslagen is, op
peyne van verbeuren drie floreen.
9. Item, waer die zwanen hem onthouden ende sitten om jongen
voort te brengen op eens anders landt, nyemandt en sal deselve
moighen verjaegen, op peyne van te verbeuren ses floreenen;
maer die dat landt toebehoort sal moegen van elck paer oude
18
zwaenen een jonge nemen, oft een ey oft een blanck daervoor.
(een blanck = seis duiten)
10. Item, gheen vogelaers sullen zwanen dooden die bolstaert ende
aen de vlooglen gemerct zyn, maer dieselve laeten vliegen,
op peyne van te verbeuren een halve floreen.
(bolstaert = Frysk bolsturt, bolears, bolgat, ek: stúpert, d.i. fûgel
dy't gewoane fearren hat op it plak fan de sturt, dus fûgel sunder
sturtpinnen; sj. bgl. F. H. Buser, Navorscher dl. 9., 1859, p. 171).
Opmerking: Oer dit artikel hat letter ek noch spul west, sj. Schw.
II s. 768/9, en dan wurdt útmakke: "op thiende articule, dat negeen
vogelaers sullen zwanen dooden, die bolstart oft aen den vlogels
gemerckt zyn, maer sal deselve laeten vliegen op te peyne van te
verbeuren drie gulden".
De boete hat dus nei alle gedachten de swannehålders to leech west;
it forskeel mei de oare boetes wie ek al to great. Nijsgjirrich is,
dat der nou skreaun wurdt "bolstart oft aen den vlogels gemerckt".
hwat ek better útkomt, hwant fansels hoegden net alle swannen
sawol bolsturte as ek oan de wjokken murken to wêzen. Fierder
moatte wy der op wize, dat der doe blykber noch net murken
waerd oan nebbe en swimfluezen; dat wurdt hjir alteast net neamd.
11. Item, nyemant en sal gaen totten nesten, als die oude zwanen
op te nesten zitten, noch dieselve vernestelen by nacht, op
peyne van te verbeuren drye floreenen.
Opmerking: Lettere lêzingen, bgl. dy fan 19 july 1529, Schw. II,
S. 560, hawwe "by nacht ofte anders".
12. Item, nyemandt en sal wilde oft onbekende zwanen toe mercken
ende zy daernae bekendt wordden, alsdan die selve te ver-
nuegen zonder clachte, die dat onbekende toecompt, ende compt
daer clachte, op peyne als dan te verbeuren zes floreenen, te
straffen daer en boven; ist dat yemandt zulcx nyet bewyst,
dat hy dat onweten daen heeft te berechten.
Opmerking: Yn Schw. II, s. 560, is it slot: "te straffen daeren
boeven, ys dat hy zulex nyet en bewyst onweetent gedaen te
hebben"; it artikel wol tinkt my dus oanjaen dat hwa't wittens en
mienens swannen fan in oar merkt, dat skikke kin troch de oar
deselde of in oare swan werom to jaen; wol er net skikke, dan
kriget er in boete, mar fansels net as it net wittens en mienens
bard is.
Dit komt oerien mei art. 13 yn de tekst fan 1723 (Titel VI lands-
ordonnantie): "Niemand zal wilde noch onbekende zwaanen moogen
merken en zoo dezelve daarna bekent worden zal dezelve gehouden
zyn de voorsz zwaanen aan den eygenaar, op de eerste aanmaaninge
over te geven en by aldien hy onwillig
zulks op de eerste aan-
maninge te doen, zal alsdan daar te booven verbeuren zes goud
guldens, ten profite van den eigenaar".
19
13. Item, nyemandt en sal eenige pennen van zwanen moghen coopen
dan die pluymgraeff, mits betaelende voor elck hondert ij
stuvers vi deniers, op peyne van drie floreenen.
Opmerkings: Yn 1529: coepen ofte vercoepen. Hjir dus in forfaltsje
foar de plūmgreve: hy hie in monopoalje fan pinnehannel!
Dit artikel hat letter ek spul oer west. Doe waerd bisletten, "dat
men in state ende surceance houden sal d' executie van den xiij
ende xvien articlen van derselver ordonnancie, ter tyt toe dat men
informatie genomen sal hebben, hoe men, in voerleden tyden, d' in-
houden van denselven articulen heeft geuseert ende gepractizeert".
14. Item, indien eenige questie ter cause van den zwanen gebeurde,
daervan sal alleenlick die kennisse toecomen den pluymgraeff,
die dat berechten zall.
Opmerking: Dizze jurisdiksje is al ridlik gau oergien op it Hof fan
Fryslân; sjoch Schw. II, s. 768/9 en III, s. 583.
15. Item, indien yemandt een zwaen vinghe, schoete oft dootsloege,
die sal verbeuren twintich floreenen.
Opmerking: Sj. Schw. II, 768/9, dêr't klage wurdt oer dit artikel
en bisletten "dat xve article van derselver ordonnantie, alleenlick
spreekt ende verstaen behoirt te worden van zwaenen, den keyser
als Heere van Vrieslant ofte anderen luyden toebehoirende ende neyt
als yemant syn eygen zwanen vanckt, schiet of dooslaet, welcke
voorsz, declaratie metten anderen articulen inde voorsz. ordonnantie
begrepen, hare Mayesteit geordonniert heeft ende ordonniert mits
desen onderhouden te worden all tot wederroupen ende ter tyt toe,
dat daer breder inne versien zall zyn". Sa is dan ek yn 1563 (Schw.
III, s. 583) it artikel wurden: "Indien yemandt een ander zwaen
dan zyn eygen vinge, schoote of dootsloech, die sal verbueren
twintich florenene".
16. Item, men en zal gheen zwanen mogen jaegen noch vangen,
buyten consent van den pluymgraeff, op peyne van te verbeuren
zes floreenen.
Opmerking: Yn 1574 wurdt oan dit artikel tafoege (Analecta, of
enige oude ongedrukte schriften van diversen inhoud, Friesland alleen
specterende, Leeuwarden 1750, s. 27/29):
"Dit articele spreekt alleenlick ende behoert verstaen to worden
volgen verclaeringe op den 28 octobris 1539 aengaende gedaen, van
swanen, 't landt of andere luiden toecomende ende niet als iemant
syn eygen vanght, schiet of dootslaet".
17. [Nyemant en zall ongeroeffde swaenen te merckt brenghen,
by pene te verbeuren drye floereen, ende dieselve swaen ver-
buert.]
Opmerking: Dit lêste artikel komt der yn 1529 by. "ongeroeffde"
bitsjut: net fan it yngewant ûntdiene fûgels, itselde as "ongecroesde"
20
yn it stik fan 1539 (Schw. II, s. 756). Yn lettere redaksjes fynt men
dan faek wer "ongeroofde" en úteinlik, yn 1750, waerd dit wurd
net mear forstien en makken hja der fan: "met zyn weten ge-
roofde zwaanen" (Ned. Jaarb. 4e dl. (1750), p. 468). S. Binckes,
Verklaaringe van de statuten enz. in Friesland" (Leeuwarden, 1786,
dl. IV, tit. VI art. XVI) mient dan ek dat hjir hannele wurdt oer
"recepteurs en helers". It Grinzer jachtrjocht fan 1752 (Ned. Jaarb.
1752, p. 1341 e. f.), dat nei alle gedachten oan it Fryske ûntliend
is, hat ek as artikel XXXI: "Niemand sal geroofde zwanen ter
markt brengen".
De artikels út de ynstruksje fan 1525 binne suver allegearre, mei
hjir en dêr in lytse foroaring, ûnder de Republyk yn stân bleaun.
Hja wurde oardere ûnder it jachtrjocht, lyk as Huber ek docht yn
syn "Hedendaegse Rechtgeleertheyt”.5) Lykwols kin men feilich
sizze, dat dizze oardering einliks net doocht; "jacht" bitsjut hjir
ommers net "it rjocht fan wyldjeijen", mar it is synonym mei it
Hollânske "zwanendrift, -houdinge, -vlucht, -vlot", en dêr stiet by
foarop, dat men it rjocht hat, nuete swannen to hâlden. Der binne
dan wer twa soarten swannejacht to ûnderskieden: foarst de swanne-
jacht yn in biheinde krite; alle swannen dy't yn dy krite tahâlde,
sawol dy't jins merk drage as dy't net murken binne, komme jin
ta, en dy krite hoecht net biheind to wêzen ta jins eigen lân; en
twad, dat men ien of mear swannen, dy't murken binne, hâlde mei,
sûnder dat der dan fan in krite sprake is; jins swannen swimme
dan troch de bank yn in oar syn krite. Alhiel bûten de swannejacht
stiet it rjocht, fan de plûmgreve jown, om swannen honkfêst oan
it tsjoar to hâlden. Dizze foarm sil, tinkt ús, yn haedsaek yn de
Súdwesthoeke foarkommen wêze, dêr't soks mei it each op de eksport
wol doel hie.
Sa sjoen wie it theoretysk dan ek net yn oarder, dat de Erfsteed-
hâlder op groun fan it rjocht om regleminten op de jacht to meitsjen,
dat er yn 1748 krige, ek it swannerjocht regele hat. De lju dy't
dy swannejachten hiene, wiene foar in part eigenierden en foar in
oar part callju, wylst kleasters, pastoars en oare geastliken in lyts
mindertal foarmen. It is dus net sa, dat allinne de eallju it rjocht
fan swannejacht hiene, lyk as wol gauris tocht is. Om dit dúdlik
útkomme to litten, hawwe wy yn it hjirefter ôfprinte register fan
de oanbring fan de swannejachten fan de fiif dielen safolle mooglik
de posten fan de oanbring fan de goune rinte (floreenrinte) der by
socht. Sj. "De Aanbreng der Vijf Deelen van 1511 en 1514", bew.
d. J. C. Tjessinga, 5 din. Utjefte Fryske Akademy, 1942-1954. Der
21
kinne yn dy forgeliking, ja sterker noch, der sille yn dy forgeliking
grif wol flaters sitte, mar dat nimt net wel dat der genôch goed fan
wêze moat om dit mei wissichheit fêststelle to kinnen.
Dizze oanbring fan de swannejachten lit ek tige skoan útkomme,
dat de eigners fan it rjocht der tige wiis mei wiene. It rjocht sil
doe dus jit frijhwat foardiel oplevere hawwe. Dat foroaret lykwols
al ridlik gau.
Yn de 18e ieu en letter komt men it swannerjocht net in protte
mear tsjin. De swannen lykje dan yn haedsaek noch hâlden to
wurden troch eallju dy't graech guon fan dy steatlike fûgels om har
stinzen en states swimme litte.6)
Yn 1803, as de swannejachten op 'en nij oanbrocht wurde moatte,
binne der mar inkelde mear oerbleaun. Nei de Frânske tiid takket
it noch helte mear ôf. Sa binne der yn 1856 mar 11 lju, dy't de
forplichte registraesje (forplichte troch de wet fan 6 maert 1852
S 47) oanfreegje; se wenje to Sint Jabik, Roardahuzum, Raerd,
Friens, Boazum, Wieuwert, Oentsjerk, Wanswert, Sweins, Dronryp
en Bitgum. Lēstneamde wie ien fan it slachte fan de Schwartzenbergs
en hy hie mear as ien swannejacht, binammen yn Menameradiel,
Ljouwert, Ljouwerteradiel en Frjentsjeradiel. In foech tritich jier
letter fine wy yn Fryslân mar twa swannejachten mear, to witten
ien fan de sate Hoxwier to Mantgum, dat nou noch bistiet, en ien
fan Jelgersma-state to Roardahuzum, nei 1887 fordwoun.
Der binne forskate oarsaken foar dit útstjerren oan to wizen: de
opkomst fan de kroantsjepinne, om 1840 hinne, hwertroch de swan-
nefear net mear as skriuwark nedich wie, it brûken fan oar materiael
as bêdfollong, mar foaral it fordwinen út Fryslân wei fan de eallju,
dy't de swannen foar de sier oanhâldden.
De swannejacht fan de sate Hoxwier bistiet noch altyd; der is allinne
in pear jier lyn in wichtige foroaring yn kommen troch de jachtwet
fan 3 nov. 1954 (S. 523). Foartiid moasten de eigners fan swanne-
jachten - yn 1918 yn Nederlân 8 stiks, to witten 6 yn Grinslân,
1 yn Súdhollân en 1 yn Fryslân - alle jierren har rjocht registrearje
litte; mar dy plicht forfoel mei de nije wet.7) Dêrmei forfoel lykwols
ek de bisûndere biskerming, dy't de hâlders fan swannejachten ear-
tiids krigen, en is der fan it swannerjocht net folle mear oerbleaun.
Men kin sizze, dat it swannerjocht nou oars neat is as it saeklik
rjocht om op in oar syn groun en yn in oar syn wetter swannen
22
rinne en swimme to litten.8) Dat nimmen in briedende swan forbalje
of in swan deadzje mei, folget al út de Fûgelwet fan 1936, dêr't de
swan yn biskôge wurdt as in biskerme fûgel.9)
1) Sjoch: Bronnen voor de gesch. der kerkelijke rechtspraak in het
bisdom Utrecht, dl I, p. 312. Kleasters, tsjerken en pastoars hiene
gauris it rjocht om swannen to hâlden, alhoewol't dat bgl. al by kon-
sily fan Agde (Languedoc) yn 506 forbean wie. Yn in capitulare
fan Karel de Greate fan 789 (MG. Cap. III p. 69) waerd ek it bisit
fan falken, hauken en hounen forbean en yn 802 (ib. p. 93) ek it
hâlden fan sparwers. Dat dizze bipalings yn Fryslân net ûnbikend
wiene, blykt wol út de Jurisprudentia Frisica (útj. M. Hettema, Ljou-
wert 1834, dl. 2, s. 236) "dat hya schellet neen hauken noch oer fugelen
halda". Op de posten fan it register fan de oanbring fan swannejach-
ten komme bgl. kleasters foar op Frjentsjeradiel 5 en Menameradiel
7, en pastoars op Hinnaerderadiel 12 en 16.
2) Sa bgl. Archyf Grins no. 20, kcapbrief fan 1477, dár't de stêd Grins
Ywesmahûs to Gaest by oernimt „mytten zwanevlucht". En Sipma,
Ofr. Oorkonden I, 431, oer bitelling fan swannen (1497).
3) Dat Lytse Boon yn Warkum wenne, hie fansels in bitsjutting. Der
waerden binammen swannen hâlden. Der hawwe dêr mear plūmgreven
west. Fan guon, bgl. de lettere Vranck Pyn, Simon van den Dow
Vranckezoen, Dyrck Ozierszoen (Schw. II, s. 755) witte wy it wen-
plak net. mar yn 1559 blykt in soldaet op it blokhûs to Starum
plumgreve to wezen (Schw. III, s. 45, 51) en yn 1563 is Reyner Sy-
bolts, exchysmeester" fan Hynljippen it (Schw. III, s. 583). De
bitsjutting fan de swannehålderij yn de Súdwesthoeke komt ek út
troch de mear as hûndert "swaneluyden" hwerfan yn Molkwar 50,
yn Koudum en Starum elts 15 en yn Warns en Skarl togearre 25 -
dy't neffens de swanneboeken út de midden fan de 16e ieu dêr merken
hawwe. Fierder troch it fangen troch de lju út Westfryslân (Noard-
hollân) fan swannen mei merken fan eigners út Warkum, Hynljippen,
Starum en Molkwar, dêr't yn 1548 gâns klachten oer wiene (P. Me-
rula, "Placaten en ordonnancien op 't stuck van de wildernissen",
's-Grav. 1605, dl. III p. 55/56). En dan fine wy by eintsjebislút ek
noch yn 1610 (Analecta, Lwd. 1750 p. 29) in petysje fan plūmgreve
Jan Simons, om't in pear lju út Warns mar leafst 33 swanne-aeijen
stellen hiene.
Boetius ab Holdinga, Kroniek, fol. 45r-46v (Ljouwert, Prov. Bibl.):
De holoribus apud Stauriam in grandi lacu, uel interno mari (nunc de
Zuiderzee appellato) cateruatim uiuentibus, atque suo more argutum
ac dulce malos cantillantibus, uel cum grato, ac stridulo strepitu
uolantibus rursumque lusitantibus, quid aliud dicam, quam quod eius
rei uel apud Seuerissimum alterum Catonem gratissimus esse debeat,
23
amoenissimusque aspectus. Regia Maiestas ut Dominus Phrysiae
habet ibi militem quendam apud arcis prefectum, quem Plumgrauium
uocant. hoc est iudicem quendam plumis cygnorum Principis et con-
quirendis et uendendis et questionibus, que de plumis in eo districtu
incidunt, diiudicandis prepositum. Quin et passim in Phrysia presertim
Ostergana quidam nobiles, ut illi de Camminga, mox Eysinga, in Tryn-
wolden, deinde Tzyarda usque ad pontem Rensmagesti, unde ad Doc-
cumum usque illi de Holdingha et præterea alys in locis alij plerique
imo et abbates nonnulli olim a nobilibus aliquot ut et cetera plæraque
omnia nacti habent suas prærogatiuas et iura quædam regalia, que
etiam num seruant libera in certis locis, et districtibus ubi cygnos
quisque eorum et cicures et feros aucupatur ique sine ulla contradic-
tione. indicia nimirum liberæ, ueræ ac uetustae nobilitatis illic adhuc
reliquæ. Nemini integrum est in eiusmodi libertatum uel Aucupij locis,
etiam suos cicures ne dicam feros holores arripere aut pascere, con-
seruare, preter Dominum eius libertatis uel Aucupij." (Foun en
opjown fan Prof. Dr. P. Gerbenzon).
5) IIe boek cap. IV, 19: "Zwanen wel wild gevogelte, dus na gemeen
recht wel vangen, maar bij ons mag het niemand doen als die daertoe
van oudts gerechtigt is, buyten consent van den Pluimgraaf 't welke
te verstaen is van wilde en ongemerkte zwaenen, die nimant merken
mag".
6) Dochs komme der noch inkelde forsiken om in nij swannerjocht foar,
sa bgl. yn 1864, hwannear't Rinia van Nauta to Hynljippen in swanne-
jacht oanfreget (Prov. Griffy, le ofd. J(acht), stik 195/215 mei konsint).
7) Dat registraesje ûnder de nije jachtwet net mear mooglik is, blykt
út in skriuwen fan de Minister fan Lånbou fan 17 juny 1955 oan de
Kommissaris fan de Keninginne yn Fryslân, as andert op in fraech
fan neamde Kommissaris, hoe't hy mei nije registraesjeforsiken oan
moast. De Minister skriuwt dan: "Daar in de nieuwe Jachtwet geen
bepalingen ten aanzien van de registratie van zwanendriften en dui-
ventillen zijn gesteld, zal de registratie van zwanendriften en duiven-
tillen dus voortaan inderdaad achterwege kunnen blijven".
8) De Minister fan Lånbou (S. L. Mansholt) hat de swannejachten út de
nije jachtwet weilitten om't it hjir giet om: „houderijen van tamme
zwanen en duiven, welke als zodanig in het kader van een jachtwet
niet passen",
9) Yn 1869 definiearret de Hege Rie de oprjochting fan in swannejacht
as: "het vestigen van een recht van zwanendrift te dien effecte dat
daaraan zouden verbonden zijn al de bij de wet daaraan gehechte
voorrechten en dus zoowel de bescherming als in art. 34 (fan de Jacht-
wet fan 1857) bepaald als de verplichting van de eigenaren der gron-
den palende aan die, waaraan het recht gehecht is, om de gehouden
zwanen in hunne wateren of op hunne gronden te dulden en zich van
alle stoornis in het broeden en verblijven te onthouden". (Weekblad
v. h. Recht, 3097, 1).
Nou't de biskerming fan art. 34 forfallen is, bliuwt, liket my ta,
allinne it lêste yn stân.
24

De swannemerken

Doe't bigoun waerd mei it nuetmeitsjen fan swannen en de lju
har swannen frij swimme lieten yn de wetters yn de omkriten,
wie it fansels saek, de swannen to merken. Sokke merken koene
fansels it gaedlikst oanbrocht wurde op 'e nebbe of op 'e poaten.
Yn it iene gefal waerden der karnen oan 'e rânnen fan de boppeste
nebbe makke, yn it oare gefal kamen der ien of mear tekens op 'e
poaten, of waerden de swimfluezen spliten of toprieme. In inkelde
kear murken hja de ûndernebbe, mar dat wie fansels min to sjen,
krekt as de ringen of keatlings om 'e hals, of in skyldtsje mei it
stêdswapen op itselde plak, lyk as Utert mei de stêdsswannen die.
Yn Fryslân hiene hja noch in oare wize fan merken. Hja knobben
de sturten en wjokken op in spesiale manear; yn de swanneboeken
wurdt dan praet fan "geknobte vleugels" en "bolstaert". Hoe dat
krekt barde, witte wy net.
Der hat in skoftke sprake fan west, dat de swannemerken yn Frys-
lân krekt as yn Ingelân offisieel wurde soene. Yn 1539 stiet nam-
mentlik yn de ynstruksje fan de plûmgreve, dat nimmen de swannen
merke mei oars as yn syn bywêzen. Letter is hjir neat mear oer to
finen en it is dus net wierskynlik, dat de oerheit doe noch taforsjoch
hawn hat op de swannemerken. Eltsenien murk syn swannen sa't
it him goedtocht en it koe fansels maklik barre, dat inkelde merken
gelyk wiene. De Fryske swannemerken binne boppedat lang sa moai
net as de Ingelske, dêr't hja wapens op 'e nebbe tekenen, mono-
grammen, symboalen ûntliend oan it birop fan de eigner, syn leaf-
hawwerijen, syn weardichheit, de sport dy't er bioefene, en sa mear.
De boeken, dêr't de Fryske swannemerken yn steane, binne dan ek
sa't it liket, allegearre op ien útsûndering nei troch partikulieren
oanlein. Der is mar ien, dat blykber troch de oerheit opmakke is, of
alteast in kopij fan sa'n stik. Dat is in hânskrift út 1530.1) It hat as
titel: "Swanejacht ende mercken Swaenebouck” en bislacht 48
folio siden skrift en 27 siden elts mei 16 tekene merken (hieltiten
beide poaten en de nebbe). It siet foarhinne yn it archyf fan Goslinga
State to Hallum en sil dêr moai wis troch de famylje Burmania yn
brocht wêze. Yn 1860 waerd it troch H. G. Cannegieter oan it Frysk
Genoatskip jown en dat hat it koartlyn wer ôfstien oan it Ryks-
archyf yn Fryslân (noch net nûmere).
Wy printsje de tekst hjirefter ôf. Hjir en dêr hawwe wy der in
25
noat by set, dy't wy helle hawwe út de twa ôfskriften. Ien fan dy
ôfskriften leit yn it earste hânskrift, it oare is op de Provinsiale
Bibliotheek to Ljouwert; beide geane sûnder mis tobek op it earste
hânskrift, mar it kin fansels wêze dat de ôfskriuwer út eigen witten-
skip syn tekst foroare hat en dat is dan ek de reden dat wy de
wichtichste farianten dochs mar opnommen hawwe.
1) De oanbring fan
swannejachten barde yn 1529 en foar in part ek
Frans Minnema neamd wurdt, dy't yn 1530 forstoarn is.
yn 1530. sj. Hinnaerderadiel post 12 en Menameradiel post 4, dêr't
29
(1 recto)

Franckerdeel

Dit is alsulcken aenbrenck (van) gerechticheyt der zwanen houdinghe,
jacht ende mercken als gedaen is in handen van mij, Everaert Nico
lai, Raidt der K.M., in den hove van Vrieslai.dt als commissaris bij
deselven hove daertoe ghecommitteerd, by die van der stadt Francker
ende Harlingen mitte Vyff Deelen opten dagen nahescreven; te weten:
de stadt Francker mit Franckerdeel, Berderadeel, Menaldumedeel
ende Hennarderadeel opten xxix ende xxx sten dagen novembris ende
derde decembris
ende die van den stadt Harlingen ende Barradeel wye daeraff ge-
compareert zyn opten eersten decembris anno voersz. (d.i. 1529).
Ende eerst uyt Francker ende Frankerdeel.
(1) Gherolt Herama, Raadt der K.M. voer hem ende den geslachte
van Sierdema, segt dat de jacht van Francker binnen dyex die van
Siardema toebehort ende naerdat sy in Siardema goet gheerfft sín,
deylen zy die swanen uytgenomen de jachte van Tsum, die hie segt
den geslachte van Harama alleen toe behoeren; te verstaene van
die staten (1 verso) hebben binnen Tsum.
Aengaende het teycken van Siardema seggen dat zy gheen en hebben
maer wat hen hout binnen de limiten voersz., jagen ende deylen zy
pro rata soeverre deselve niet geteyckent en sin met bekende teycke-
nen van andere luyden, daertoe gerechticht zynde, maer die van
Herama hebben een teycken te weten: Aen den rechtervoet de
middelste clauw aff ende den lufteren voet binnen gespleten ende
dat op aventuren oft enige van huere zwanen buyten vlogen, dat
sy die mogen weten weder te crigen. Jaghen hen nochtans indislicke
geteyckent offt ongeteyckent wat binnen Tsum voersz bevonden
wort soeverre die gheen ander luyden bekende teykenen en hebben.
Ende seggen geen brieven te hebben, maer possessie van soelange
tyt, dat geen memorie ter contrarie en is. Protesterende van wegen
als boven dat alsulcke aenbrengh als by anderen ter contrarie gedaen
mochte wordden hem niet scadelick wezen; en sal soe hy hem daer
tegen opposeerde ende presenteerde rechts te pleegen.
(2) Douwe Geerbrande brengt aen dat sin kinderen ter cause van
Sickema State te Herbayum gherechticht zyn van ouders toe ouders
totter jacht van Franckerdeel buyten sdycx; ende is het teycken:
de rechtervoet buyten gesplit ende die hiele aff.
30
(3) Segt mede dat hem ter causa van Feddinge State toebehoert de
jacht in Midlum buytens sdycx ende (2 recto) den middelsten clauw
aff en heefft geen brieven, maer segt dat hy ende syn ouders in pos-
sessie zyn van soelange dat gheen memorie ter contrarye en is.
(4) Abbe Rommerts zn. segt dat hem alleen toebehoert de jacht to
Midlum buyten sdycx ende is syn teycken: den rechtervoet buyten
gesplit ende beyde de heelen off, ende op de voerszyde van den nebbe
twee karven ende dat ter cause van Tietse Sate te Midlum.
Segt daeraff in possesie te wesen ende oick goede brieven daeraff
te hebben, die hy presentert te exhiberen alst van noode wesen sal
ende hy daer versocht sal worden, waertegens Douwe begeert als-
dan ghehoort te wordden.
(5) Heer Jacobus Steenwick, conventuael tot Achtlum van wegen
denselven convente segt dat het convent voersz. heefft de jacht in
die Rietmeren ende landen den convente toe behoerende, gelegen
te Lollum, toe Dorsum ende om tconvent van Achlum ende inne (2
verso) Kericke1) ende dat van aenbegin huers besits van den landen
ende meren voersz. Is heur teycken: den rechtervoet binnen ghesplit
ende de luchtervoet de binnenste clauwe affgesneden ende en weet
niet off tconvent eenige brieven daeraff heefft.
(5a) Die van Sierdema protesteren, dat zy daer niet in en conser-
teren ende opposiert soe veere het aengaet de jacht van Franker-
deel binnen sdycx.
(5b) Douwe Gerbrande ontkent oick tvoernemen van den convente
voersz. ende opposiert hem daertegens soe verre alst aengaet de
jacht buyten sdycx.
(6) Wybrant Herama segt dat hem competeert de jacht binnen
Sweyns, ende is syn merck: beyde syn voeten binnen gesplit. Segt
dat syn ouders in possessie syn geweest ende hy oick, hoewel bin-
nen syn tyt daer niet veel gevallen en is. Ende is syn ouders pos-
sessie soe lanck datter geen memorie ter contrarye en is sonder dat
hy brieven heefft. (3 recto)
(6) Die van Siardema opposieren hen daertegens soet binnen sdyex
is in Franckerdeel.
(7) Pieter to Kemgum wonachtig tot Sweyns voer hem ende syn
broeders ende susters segt dat hem hoort de jacht soe verre als
het lant streckt van der sate geheeten Te Kemgum; zyn teycken is:
beyde syn voeten buyten ende binnen gesplit. Allegert possessie van
vyfftich jaeren ende en heeft geen brieven.
(7a) Gherolt Herema voer hem ende voer die van Siardema oppo-
31
siert hem daertegens ende protesteert van syn gerechticheyt.
(7b) Insgelycx opposiert hen Sybrant Herama voersz.
(8) Doecke Foulders geeft aen dat hem die jacht (3 verso) hoert
van een paer zwanen op Azinga Goet in Peyns. Het teycken is: aen
den rechtervoet buyten gesplit ende aen de lufftervoet de binnenste
clauwe aff en heeft geen brieven maer possessie van soe lange
dat gheen memorie ter contrarie en is.
(8) Die van Siardema protesteren ut supra.
(9) Sieurdt Andla segt hem toe behoeren de jacht van Andla State
int dorp van Andlariet. Het teycken is: den rechtenvoet buyten
ende binnen gesplit. Heeft als hy segt stade possessie geweest van
soe lange datter geen memorie ter contrarie en is, maer en heeft
geen brieven.
(9a) Die van Siardema protesteren ut supra.
(10) Meester Albert Ghijsberts zn. van wegen Meester Willem van
Edam tot Francker gheeft aen dat die (4 recto) selve Meester
Willem van zynder huysvrouwen wegen toecompt een swaenmerck
ende onderhoudinge op Toerke Goet offt op twerp, daer Pieter
Bange op woont tot Peyns. Ende is syn merck aen den rechtervoet
aen een ider syde een split de binnenste theen aff. Allegaert possessie
van hem ende zynder huysvrouwen ouders van soelange dat gheen
memorie ter contrarie en is.
(10a) Die van Siardema protesteren als voren.
(11) Hero Rorda voer syn vader ende Sicke Leeukema erven segt
hem de jacht toe te comen van Buer ende de wateringen daer in
gelegen ende is heur teycken: beyde de hielen aff. En heeft geen
brieven maer possessie van soelange datter gheen heuchnisse ter
contrarie en is.
(11a) Die van Siardema protesteren ut supra.
Ende en is anders nemant ghecompareert uyt Franckerdeel. (4 verso
blanco)
FRANCKERDEEL
(1) Foar "Francker" sil men lêze moatte "Franeker en Franekeradeel",
sjoch bgl. 5a en 6a.
Gerrolt van Herema (stoarn 2 april 1536) wie neffens it St. Fr.
Adel boaske mei Luts Tjaerts, dochter van Sjaardema (I, side 194).
-----
1) 3 hat "in de kercke".
32
Sj. oer dizze jacht by Herema: E. M. v. Burmania, Geographisch
Woordenboek, mei oantekens. Kanselarij Hs 377 s. 107 (mei grinzen).
(2) Sickema waerd letter ek Walta neamd; neffens (259, 423) wie it
"principael gued" fan Douwe heerschap 52 pounsmiet, mei "staten,
hoff ende alle landen". Yn 1546 (R. V. d. A. III, s. 293, 1) wie
Andries Waltinga eigner. Sj. ek Rjochtsomgong s. 22, 48.
[(3) ook niet in bron!] (4) Sj. R. v. d. A. III, s. 284, 16, dêr't Agge Martens zoon meijer is
fan "Tietza Saete"; de widdou fan Abbe Rommerts wenne op
"Tyetza beneficie". Sj. ek (242), dêr't de state "Tzetze"-state neamd
wurdt. It is miskien deselde pleats as "Tyaertza". Rjochtsomgong
S. 40/47.
(5) It Konvint fan Achlum of kleaster Lúntsjerk hie bisittings yn Dear-
sum (214, 384, 216, 383); dit sil "Dorsum" wêze. Kericke koe ik
net mei wissichheit toplak bringe.
(6) Dit sil post (529) wêze.
(7) (111) lês "Pieter Jelle zoen toe Kingen"; (533) "Peter Kenghem";
dit is it lettere Kingma State.
(8) Yn "Doecke Foulders" sille wy de "Doeke Fondens huysluyd" (89,
523) sjen moatte.
(9) Mei Andlariet sil Rie bidoeld wêze, dêr't (66, 506) Renick Andla
groun hie. Letter is yn Rie in Andla State.
(10) Yn (92) komt in Pieter Toorncka foar, wylst (521) lêst: Peter
Tornke; yn de Rjochtsomgong fine wy (s. 95) in Toernken State.
Sj. ek S. I, 415 (1495), dêr't in Lyts en Great "Toernthiera"
neamd wurde.
33
(5 recto)

Barderadeel

Eerst heeft Meester Jarich Dekema, grietman van Barderadeel
uytten name van den heerscoppen ende ingestenen vandt selve
deel verclart dat by tyden des fursten van Sassen de pluym-
grave hem noyt vormeten en heeft eenicht recht om te jagen
binnen het voersz, deel. Vermenen1) daeromme dat de pluym-
grave alsnu by K.M. geordeneert, oick sulke gherechticheyt
niet en behort te usurperen; erbiedende sicht te recht daerte-
gens te stane ende begerende binnen middelen tyde in heure
oude possessie ende vridom te bliven.
(1) Meester Hector van Hoxwier voer hem ende Meester Aesge zyn
broder segt hem toe te comen de jacht van den wilden swanen, on-
geteyckent ende ock by hem geteyckent over Mantgumme gae tot opt
west aen Hemstra cruys naer Jorwerthen tot de pastoers cleyne
fenne ende opt suydt tot aen Oesterwierum Hochterp ende is heur-
lieden merck, van den swaenen die sy aensetten: aen die rechterzyde
van dat nebbe een karff ende beyde foeten henevoeten en heefft geen
brieven dan possessie van soe lange datter gheen memorie ter con-
trarie en is. (5 verso)
(1a) Ende en is niemant present geweest die hem daertegens ge-
opposiert heefft.
(1b) Den dach daeran volgende te weten andeere, is gecompareert
in absentie van meester Hector, Elke Heringe voer syn broeder Ha-
rinck Heringa woenende te Oldeheem in Oosterga2) ende opposierde
hem daertegens, seggende dat den selven zynen broeders selve de ghele
jacht over Mantgummar gae toecompt, maer en is heem nyet ken-
dich vant merck offt possessie, maer gedenckt het naer te vereyschen
ende protesteert onvercort zyns rechts te wesen.
(2) Meester Jarich Dekema, voer hem ende dander erven van zalighe
Jouw Dekema, segt jacht te hebben over het gae Baerdt ende over
de saten die sy hebben te Jellum ende te Weydum ende is hem
merckt: beyde de hielen aff ende en heeft geen brieven, maer pos-
sessie van soe lange datter gheen memorie ter contrarie en is.
(3) Eelcke Heringa, voer hem ende dander erven van Hobbe Doue-
kes," segt hem toe te comen de jacht over het dorp Winsum ende
34
Bayum, mitter wateringe daertoe (6 recto) behoorende. Het merck
is: de rechtervoet buyten gespleten ende duyterste clauw aff ende
hebben een nebbe merckt twelck hem niet onthouden en is. Ende is
hem verduistert overmits der
...4) en heeft gheen brieven
dan allegeert possessie van soe lange dat geen memorie ter contrarie
en is.
(4) En bekennen die van Monickebayum in de dorpe van Winsum een
paer swanen den rechtervoet buyten ende binnen gesplit.
(5) Deselve in den naem als voeren pretendeert de jacht te hebben
over het dorp van Elardt ende Hoens, ende is het merckt als voer-
gaende.
(6) Deselve Eelcke Haringa voer Abbe Heringa erven, zyns broers
kinderen, segt de jacht te hebben over het dorp van Osterwierum,
soeverre als de heerlicheyt ende wateringe strecken. Ende sal hem
opt merck befragen, soe hy daer nu nyet op beraden is. (6 verso)
(6a) Doctor Joost Herama, voer hen selffs, protesteren jacht van
swanen te hebben over theele dorp te Leons, ter cause Herama State
ende syn gemeret: aen den rechtervoet binnen gesplyt ende de heele
afft ende op de nebbe Sint Andries cruys. Segt daer brieven aff te
hebben, de hy presenteert te exhiberen ende daer en boeven segt
dattet van ouders touders op hem gheerfft is.
(6b) Sybe Pierszn. tOostereyndt hem hier tegens van wegen synder
kinder ende protesteert te wesen behoudens rechts.
(7) Doucke Fondes, voer hem ende Heer Tjaert syn broer, brengt
an swanenjacht te hebben op Fondensera State binnen dat dorp
Jortwert, streckende int west tot Hoptille ende Popta set, int oost
tot den Tzumgera ende Weyduma blicken ende ind den suyden tot
Hemstra cruys. Het merck is: aen den rechtervoet binnen gesplit
ende de binnenste clauwe aff, aen den rechtervlogheel ghekundt,5)
te weeten de jonge, ende die oude vluchtich ende den selven ouden
swanen een dwaersstreeck over die nebbe. Ende en heeft geen brie-
ven, dan allegeert possessie van soe langen dat geen memorie ter
contrarie en is. (7 recto)
(8) Doucke Walte, voer hem ende zyn broer senen van Agga Walte,
segt swanejacht te hebben over heel Bosem, ende is tmerck: aen
den rechtervoet buyten ende binnen gesplit, aen den lufftervoet
buyten gesplit ende de jonge aen de luftervlogel gekundt ende een
slunne streep over de oude swanen nebbe. En heefft geen brieven
dat hy weet, maer allegeert possessie van ouders touders datter geen
memorie ter contrarie en is.
35
(9) Douwe Pieterszn. van Wiwert gheefft aen dat hem de jacht van
swanen competeert over Wiwert ende Brieswert, van Wiwert aff tot
Oosterleetensse landen, intzuydwest tot Hennarderadeels schey-
dinghe, int noertoost aen Hemstra cruys ende is syn merck: de mid-
delste clauwe ende de hiele aen beyde de foeten aff ende op de nebbe
een cruys uyt de nostere6) aen de lufftersyde. Ende heeft geen
brieven, dan segt dat hy ende zyn ouders daeraff in possessie zyn
sonder contradictie van niemant soelange dat geen memorie ter
contrarie en is.
(10) Lieuwe Auckezn. tOesterletens woonende op Foppinga State,
segt dat hem ter cause van denselven state toebehoort te mogen
houden ende mogen jagen twee paer swanen. Ende is tmerck: aen
den rechterfoet buyten gesplit (7 verso) ende gequirredt ende aen
den rechtersyde van nebbe twee kerven. Ende heeft geen brieven,
dan allegeert possessie van hem ende syn ouders van soe lange dat
geen memorie ter contrarie en is.
(11) Rieurdt Someszn. Oos erletens segt dat hen ter cause van
Ademe State toebehoort te mogen houden ende jaghen twee of drie
paer zwanen te minsten ende is tmerck: aen den rechtervoet de mid-
delste clauwe ende de hiele aff. Ende en heeft geen brieven, dan pos-
sessie van hen ende zyn ouders van soelange dat gheen memorie ter
contrarie en is.
(12) Wopke Laes zn. tOosterletens segt dat hem ter cause van Sip-
perdegae toecompt te houden ende jagen twee oft drie paer zwanen
meer of min als hem dat gelieft, ende is zyn merck: beyde de voeten
buyten gesplit ende beyde duyterste clauwen aff ende twee korven
voer opt nebbe.
Ende heeft oick gheen brieven, dan allegeert possessie van hem ende
syn ouders van zoelange dat gheen memorie ter contrarie en is
(8 recto)
(13) De selve Wopke Laes zn, voer Wybe Wybe zn. tOosterletens,
verclaerde dat hy bevel hadde van denselven Wybe om syn merck
ende gherechticheyt an te brengen, maer als hy tmark vergeeten
hadde, begeerde dilay om tselve weder te mogen vereyschen, waer-
toe ick hem fier dagen gegeven hebbe binnen welcke tyt de voersz.
Wopke gecomen is ende heefft tvoersz, merck aengegeven, te weten:
aen de lufftervoet tweemaal binnen gesplit ende aen de lufftersyde
van tnebbe een stuck uytten hoeren.
Ende segt hem dese gerechticheyt toe te coemen ter causa van de
stata Groote Steenarde genoempt ende en vermet hem niet mer te
36
mogen houden ende jagen dan twee ofte drie paer zwanen, seggen
daer oft in possessie te zyn van ouder van soelange dat gheen me-
morie ter contrarie en is.
(14) Ulbe Sybrants an, als volmachticht van Meester Diercx, pas-
toer tOosterletens, segt dat hem ter cause van de pastorie van oudts
toecompt te houden ende jagen twee paer swanen, waeroft tmerck
is: beyde de voeten buyten gesplit ende aen de rechtervoet de mid-
delste clauw aff. Ende heeft gheen brieven dan segt dat syn voer-
saten ende hy daeraff in possessie syn gewest over de xl jaere.
(15) Wopke Syeurds zn. tOosterletens op Aensta Statte, segt dat
hem toestaet ter causa van selve goet te mogen (8 verso) houden
ende jagen drye paer swanen, de gemerckt zyn: aen de lufftervoet
tweemael binnen gesplit ende eenmael buyeten ende gequirredt van de
hiele aff ende uyt den horn van tnebbe aen de voersyde een stuck
uytgesneden. Ende heeft geen brieven, dan allegeert possessie van
hem ende syn voersaten van soelange, dat gheen memorie ter con-
trarie en is.
(16) Minne Tiaers soon tOosterletens op Angema Goet segt dat
hem ter cause van tselve goet toecompt te houden ende jagen twee
paer swanen daer tmerck af is: de rechtervoet een hanevoet ende
de binnenste clauw aff ende aen de rechtersyde vant nebbe een
kerfft. En heefft geen brieven, dan allegeert possessie van soelange
dat gheen memorie ter contrarie en is.
(17) Ryuerdt Pybe zn. woenachtig tot Arum segt dat hem uyt tyl-
verkoop toecompt te houden ende jagen binnen Oesterletens een paer
swanen uyt cracht fan seker twee ceddulen, waeraff copie hyerbij
gevoecht is, waeraff 't manneken gemerckt is: aen de rechterfoet
een hanevoet ende die rechterhiele aff ende opt nebbe twee karven
aen de rechter (9 recto) syde ende twyssken den luffterfoet een
hanefoet ende de hiele aff, sonders dat hem onthouden is wat neb
marck dattet heefft.
(17a) Die van Oosterletens, daer present synde, opposeren him daer-
tegens, seggende dat de voersz. Lanerdt daer gheen landt en heefft
ende oick gheen gherechticheyt toe en staan.
(18) Wybe Lieuwe zn., woenachtig tot Francker, segt dat hem ter
cause van zyn goet tOosterletens, geheeten Teyske Goet tot Schryens,
toecompt te mogen houden ende jagen aldaer drie paer oude swanen,
waeraff tmerck is: aen beyde de voeten de middelste clauwe aff, op
de voeregge vant nebbe een gheveel, rechtervoet de hiele aff ende
de lufftervoet de binnenste clauw aff ende gequirridt. En heefft
37
gheen brieven, dan allegeert possessie van hem ende syn ouders van
soelange dat gheen memorie ter contrarie en is.
(19) Sybe Serps soon segt dat hy de zuster heefft van Wybe Lieu-
wes ende dat mits dyen hem toecompt de darde (9 verso) paert van
alsulcken gerechticheyt als Wybe voersz. aengegeven heeft. Waer-
tegens Wybe Lueuwes zn. hem opposierde, seggende dat hem de
gerechticheyt alleenne toecompt, want hy possessor is.
(20) Deselve Sybe Serps zn. geeft an dat hem ter cause van zyn
goet daer hy tot Oosterletens op wont, geheeten Tiessima7) als hem
dunckt toecompt te houden ende jagen een paer swanen, waeraff
tmerck is: de rechterfoet de hiele aff ende de lufftervoet de binnen-
ste clauw aff ende gequirridt. Ende heefft geen brieven dan alle-
geert possessie van hem in den naam van syn huysvrou ende van
synder huysvrouwe vader, sonder contradictie van iemant.
(20a) Wybe Liewe zn. protesteert hiertegens, behouden zyn rechts
te wesen.
(21) De selve Sybe geefft noch aen dat hem noch toecompt te houden
ende jagen een paer swanen, die zyn salyge vader gecoft heefft van
een Gosse (10 recto) Wybens soon als hy wel sal doen blicken
indient noot is, ende is tmerck: aen den luffteren voet buyten gesplit
ende de hiele aff ende is daeraff int besit.
(22) Jouwe Oenya, als meest van den weeskinderen van Epe Douwe
zn., verclaerdt dat deselve weeskinderen tOosterletens een state heb-
ben, geheeten Aesgema State, ende soe hy niet en weet off hem ter
cause van dien eenighe gherechticheyt toecompt, soe protesteerde hy
in den naem als boven van heure gerechticheyt te houden.
(23) Doucke Haye zn. gheefft aen dat hem toecompt te houden ende
jagen twee paer swanen in Jorwerdegae, daeraff dat een paer syn
vader geschenct syn van Lieuwe Ffondens ende heefft syn vader
dat ander paer selff aengevoet, waeraff tmerck is: buyten ende
binnen gesplit aen de rechtervoet. Ende heeft hy met syn vader
van de geschenckte swanen geweest in possessie dertich jaer off
daer ontrent ende van den aengevoedden omtrent xx jaer. Doch
verclaert dat selve sy onvermindert het rechte van Doucke Foul-
ders. (10 verso)
(24) Deselve Doucke Haye soon voer Dye Haye zn syn broeder,
geeft aen dat denselven synen broder toecoempt de heele jacht in
Huyns11) ter cause van een saete lants, die Sybrant Roerda wylen
eer gecofft hadde van Yd Hanye, waeraff Haye Douckes vader vanden
voersz. Doucke ende Dye tnieaer aff toegewesen is met eer ende feer
38
by sententie van den Hove, ende nu by de voersz. Dye beseten wordt,
cade is tmerck daeraff den rechtervoet buyten ende binnen gesplit
ende de binnenste clauwe aff.
(25) Eelcke Heringa van wegen syn kinderen opposeert hem tegens
dit laetste aenbrengen aengaende8) de jacht van Huns ende pro-
testeert behoudens rechts te wesen.
(25) Jouw Oenya gheeft an van wegen Tiarck syn broeder dat den-
selven synen broeder toecompt ter cause van syn state te Beers,
geheeten Nyehuys, te houden ende jagen de zwanen hem houdende
binnen het dorp Beers, scheydende aen de westersyde aen Fonser
(11 recto) sloet ende aen Jorwerts kerckhoff; op de suyderside tot
aen der patroens landen van Weydum ende over de wateringe ge-
heeten Wieldsterga erme ende de noerdersyde tot over9) die wate-
ringe van 'Tsongher, ende is tmerck: beyde de hielen aff. Segt oick
watter incompt ende broeyt dat ongemerckt is compt mede toe zyn
broeder voersz. Ende heeft gheen brieven, dan allegeert possessie
van soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(26) Salmus Foppinga van wegen Lolle Ockinga weeskinderen10)
geefft aen dat denselven kinderen toebehoort te houden ende jaghen
ter cause van Rodemer State tot Jellum, soeveel swanen alst hem
gelieft, waerafi tmerck is: de twee binnenste clauwen aff van beyde
de foeten. Ende heefft geen brieven rustelicke dan allegeert possessie
van soelange datter geen memorie ter contrarie en is.
(27) Ade Jongema, als volmachtich van Kempo Jongema, geeft aen
dat hen toecompt ter cause van Gralde State te Bosum te houden
ende jagen soe veel zwanen alst geliefft, waeraff tmerck is: de
luſtervoet tweemaal binnen gesplit ende eens buyten ende op de
nebbe een (11 verso) streeck van dat rechter ooch over tnebbe ende
voerts recht neder aen de luftersyde tot de horn uyt. Ende heeft
geen brieven, dan allegeert possessie van ouders tot ouders.
(28) Hero Roerda, van wegen Sybrant Roerda zyn vader, geefft aen
dat denselven toecompt der houdinge ende jacht van swanen van
Rienwerde State te Huyns11) soeverre als de landen ende wateringe
derselver state strecken. Allegeert ende rustelicke possessie van soe-
lange dat geen memorie ter contrarie en is, ende is merckt: een
streept over tnebbe ende aen iellicke zyde een karff ende aen den
rechtervooet de hiele aff ende de luchtervoet de middelste clauw af.12)
BARDERADEEL
(1) "henevoeten" of "hanevoeten" koe ik net rjocht toplak bringe.
39
Mooglik: knipt lyk as de poaten fan in hin of hoanne. Siek: Saat
Concise Etym. Dict. p. 534: hone"; Every day Book 11988
"an old tract on upping" (s. v. swan-hopping)
(1b) Neffens it St. Fr. Adel I s. 79 wenne Haring Heringa yn Hilm
(2) Juw Dekema is yn 1523 to Frjentsjer forstoarn, Oer harten betting
sjoch Fr. Landbouwblad, "It Alde folk" 52.
(3) Hobbe Doeckes sate to Bacijum (2191) is biskreaun yn it Ft Land
bouwblad 26-7-1957 en 30-8-1957. Neffens it Stamboek wie Detsie
van Heringa boaske mei Lischk Hotte Doeckes dochter van fina
(6) Eelcke Heringa hat neffens it testamint fan Sasker Heringa (S. II.
244) Azinga State to Marsum krigen, wylst Haring de state or
baeda krijt toe forndel"; hjirre docht bliken dat de elderate"
soan Abbe syn erven de state yn Easterwierrum hawwe.
(7) Fondensera State waerd letter Fondinga State neamd.
(8) Dit sil Walta State wêze, post (2231).
(10) (2157) lêst "Lyuwa Auka".
(11) (2172) lêst "Ryoerd Tzumma zoen".
(12) (2169) lêst "Wypka Laes".
(13) Wybe Wybe zn. brúkt yn 1546 de lânnen, troch Gerrout Douwe z
(2178) oanbrocht.
(14) "voersaten" bitsjut net itselde as it hjoeddeiske voorvaten", mari
eardere brûkers. Sj. bgl. de folgjende post, dêr't Wople Syeurde n.
it ek hat oer syn "voersaten", wylst hy yn 1511 jit net op Aeneta
State" wenne; "voersaten" binne dus minsken dy't der tofoaren
op sieten.
(15) (2177) lêst " Ansta steedt"; yn 1546 is Wopke Syeurds un forstoarn:
syn wiif Ryxt brûkt dan it goed.
(17) Yn it hs. in los bléd hwerop: "Item, Ick Heera Douwa soon nu fer
tyt woenachtich in Albagae hlye ende bekenne mey dit hantschrift
hoe dat ick Heera vrsch, hab vercapet Ruerdt Pyba un nu ter ty
wenachtich to Oesterletens, een swaen deer merckt aen dae loefdra
foet hoenfoete ende dy heela aff mey da hyo deer dy hy oen meer is:
ende ick Heera vrsch. solm naet scryva kan soe hab ick Heera
vrsch. beeden heer Sybken dit hantscrift onder to scrieven van myn-
ner weyner ende vas daer onder een strick gemackt sonder ander
hantschrift offte segel offte date".
(18) Yn 1511 wennet op Teyske Goet Syno Hidde zoen (2174).
(19) "Tredde part": Wybe Lieuwes hie nest syn suster Auck, frou fan
Sybe Seerps, ek in broer Ryurdt Lyuewes.
(20) Sybe Seerps hat neffens (2175) 70 pounsmiet lân en yn 1546 noch
gjin 29 pounsmiet.
(22) Mooglik post (2161).
(23) Doucke Foulders, sj. post B 7.
(24) Dye Haeye zn. brukt yn 1546 it lân, yn 1511 troch Besck Olphert
zn. (2348) oanbrocht.
De sizwize "mei hear en fear" hat syn untstean neffens Tsj. Gs, de
Vries faeks to tankjen oan it swannerjocht. It soe dan safolle bi-
tsjutte as: "mei it bisteguod dat hier en fearren hat". Mar yn de 16e
ieu soe dizze útdrukking dan al forblikt wêze ta in feste formule, si
bgl. S. II, 209, 3 en 16, dêr't praet wurdt fan in syl ..mey eer ende
40
feer". Prof. Dr. W. J. Buma to Grins is lykwols fan bitinken, dat
"(h)eer" gewoan "eare" bitsjut - yn de âldste boarnen fynt men it
wurd altiten sûnder hwylst "feer" itselde is as âldheechdútsk
"gifuori", dat "nut, foardiel" bitsjut. De sizwize "mei ear en fear"
soe dan bitsjutte "mei de rjochten en foardielen dy't der by hearre".
Yn gefallen as mei in syl, in pleats ensfh. komt dat ek better at
In iere bitizing mei in útdrukking "mei hier en fear", d.w.s. "mei
wyld en fûgelt" is fansels net útsletten.
(25) Dit is post (2116), Uniahûs of Nijehûs. Tierck wie neffens it Stam
boek Fryske Adel II, 267 wol, syn soan lykwols nèt fan adel. De
swannefiguer boppe de poarte fan dit Uniahús soe wize op de
swannejacht.
Neffens Hs. Burmania 1021a is der yn 1683 in oerienkomst sletten
tusken de biwenners fan Unia en Memmema to Jellum: Meinema,
wenjende op dizze staten, "hoewel pretendeerde dat niemant als
hem de geregtigheid van de swanejacht in den voersz, dorpe (Beers)
competeerde, voortaan nogtans hij en de Overste Burmania de
swanejacht en de swanen bij de overste aangeset, en die nog aan-
geset zouden worden alsmede de wilde swanen, te mande zouden
hebben, mids dat de overste de aangesette swaanen tot sijn kosten
zoude moeten onderhouden en versorgen, dat tenminsten een paar
swanen, altoos aangeset en in den voorsz. dorpe onderhouden wier-
den, om also alle jaren jonge swanen te konnen genieten".
(26) Neffens it Stamboek Fryske Adel I, 116, wie Salvus van Foppinga
(forstoarn 1543) boaske mei Ael Hobbes dochter, de widdou fan
Lolle Heres van Ockinge (forstoarn 1520).
Dit sil post (2111) wêze, mei Sybrandt Roedersma. It barde gauris
dat immen net oantsjut waerd mei syn heite foarnamme, mar mei
dy fan de pleats dêr't er op wenne.
(27) Dit sil post (2246) wêze, op Makkum.
(28) Nou "Rewert", noard fan Húns; sj. "It âlde folk" 61 (Fr. Land-
bouwblad 28-5-1954)
-----
1) Sa forbettere út "vernoemen".
2) Yn de tekst stiet Oostergat; tekst 3 hat Oostergae (Eastergoa)
3) 2 en 3 hawwe: Doekles.
4) 2 en 3 hawwe: overmits daer geen brieven en syn.
5) 3 hat "geknobt".
6) Sa foroare út "mestere".
7) 2 lést: Tyessma.
8) It hs. hat: aengedaen.
9) 2 en 3 hawwe: "onder"; dat stie earst ek yn 1.
10) it hs. hat "westkinderen".
11) it hs. lêst "huys".
12) 11 fierder en 12 ûnbiskreaun.
41
(12 verso)

Menaldumedeel

Eerst heeft Meester Albert Ghysbeert zn. uytten name van
den heerscepen ende ingesetenen van tselve deel verclaert dat
ay de K.M. noch den pluymgrave uyt zynder M. name geen ge-
rechticheyt en bekennen om eenighe overheyt van jacht te
presenteren over enighe swanen, geteyckent ofte ongeteyckent
in tselve deel, seggende dat sy van sulcke vryheyt altyts oick
by des fursten van Sassen tyden in possessie syn geweest ende
noch syn. Protesterende in de zelve heure possessie ende ghe-
rechticheyt te bliven ende presenteren te dyer cause te rechte
te stane.
(1) Hette Hemmama te Barlecom gheefft an dat hem toecompt de
heele zwanenjacht te Barlecom, streckende tot an tconvent van
Aenyum an dat set ende voer soe wyt als tdorp streect, om te mogen
setten, houden ende jagen soeveel alst hem geliefft, waeraff tmarck
is: beyde de voeten hanevoeten ende opt nebbe van den ouden een Sin-
te Anthonis cruys op de rechterzyde. En heefft geen brieven dan alle-
geert possessie van soelange, dat geen memorie ter contrarie en is.
(2) Eelcke Heringa te Marssum gheefft an dat hem toecompt (13
recto) ter cause van Heringa offt Azinga Staete te houden ende ja-
gen over Marssum soeveel swanen alst hem geliefft, waeraff tmarck
is: beyde de voeten binnen gespliten ende beyde de hiele aff ende
nebbemerck: de noesgaeten uytgesneden ende van den wilde onge-
teyckende hem binnen Marssum houdende segt hem het darde deel
toe te comen. Ende en heefft geen brieven, dan allegeert posessie
van soelange, dat geen memorie ter contrarie en is.
(2a) Siethie Siethie zn. van Leeuwarden opposiert hem daertegens,
seggende dat op Heringa goet geen swaenjacht en is.
(3) Deselve Sitthie Sitthie zn. van wegen syn huysvrou gheefft aen
dat hem ter cause van Oenya Goet te Marssum toecompt te houden
ende jagen soe veel swanen als hem geliefft, waeraff tmerck is: beyde
de voeten buyten gesplit ende de hiele aff ende de rechter wieck
gheknobbet. Ende heefft geen brieven, dan ervinghe ende possessie
van Kempo Oenya voert op Fey Oenya ende voert op Sitthie syn
zwager voern. (13 verso)
42
(4) Frans Minnema geefft aen dat hem ter cause van Doting Staete
te Marssum toecompt de houdinge ende jacht van swanen binnen
Marssum, streckende van Pybes set aen Freriex set voeran Dey
nummer zylroed voeran Ritzema wylroedt met hoer insloeten weer
aff tmerck is: die buytenste clauw afl aen beyde de footen. Ende
heefft geen brieven, dan allegeert possessie van Offke Dotinga ende
Fedde Dotinga syn soon rustelic ende vredelick over xlviij jaer.
(4a) Eelcke Heringa ende Sitthie Sitthie zn. ende Feycke Hesslinga
opposeeren hen daertegens, seggende dat hen mede toecompt te ja
gen in den selven wateringen in der manieren als hy aengegeven
hebben, protesteerende behoudens rechts te weesen.
(5) Feycke Hesslinge gheefft an dat hem toecompt ter cause van
Oetstre te houden ende te jagen soeveel swanen alst hem beliefft in
Marssum, waeroff tmarck is: den rechtervoet hanevoet ende de hiele
aff. En heeft gheen brieven dan allegeert possessie van soelange dat
gheen memorie ter contrarie en is. (14 recto)
(6) Renick Roerda geefft aen dat hem ter cause van Oesma State
te Menaldum toecompt te houden ende jagen drye paer swanen off
vier paar swanen, waeraff tmarck is: de middelste clauwe van den
lufftervoet ende de heele aff ende de slinkevlegel gheknibet. Ende
en heefft geen brieven, dan allegeert possessie van soelange dat ter
contrarie geen memorie en is.
(7) Heer Reynder, procurator des konventes van Aengium, in den
naem van den convente brengt an, dat hen mitten goeden den con-
vente ghegeven, mede toegestaen zyn twaelff paer swanen, waeraff
het merck is: aen den rechtervoet twee sneden binnen ende een buy-
ten ende op den nebbe een halff cruys. Ende weet nyet offter eenige
brieven aff syn, dan heefft tconvent in possessie geweest van dat
tconvent tot goeder reformatie gebracht is, twelck ontrent lxxx oft
hondert jaer geleden1) is tot der lester orlogen toe in welcker tyt
hen de swanen seer verbistert syn, soedat sy nu maer een paer oude
swanen en hebben, maer hebben dyt jaer vier paer jonge aengeset.
(7a) Hette Hemmema protesteert in affwesen van partije dat hy niet
en consenteert dat die van den convente voersz. jagen in syn wate-
ringe offte planten. (14 verso)
(7b) Insgelicx heeft geprotesteert Hero Roerda van weegen ge-
heeten Roerda syn oem.
(8) Jelle Jelle zn. te Betgum, meyer van Joncker Fritz van Grom-
bach, brengt an van des zelffs jonckers wegen dat hij over drye jaer
deur bevel van syn joncker opgeset hefft een paer swanen, gemerckt:
43
in den slinkervoet binnen gesplit ende duyterste clauw aft ende
dachterste clauwe van de rechtervoet. En weet van geen brieven,
dan salyge Hessel Martema daer de sate uytgecomen is, altyt placht
daer swanen te houden.
(9) Meester Albert Ghysbert zn. geefft aen dat hy titulo dotis mit
syn huysvrou besit een swanejacht ende merck ende onderholdinge
der selver swanen op Wuytze2) zate off State in Menaldum ende is
tselve merck: aen den rechterfoet binnen gesplit ende de heel aff
ende de rechtervloegel geknobt. Segt dat hy bewysen sal alst noidt
is dat syn huysvrou ouders over de 1, 1x jaeren ende langer daeraff
in rustelicke possessie geweest zyn sonder dat hy ander bescheet
daeraff hefft. (15 recto)
(10) Douwe Gesse3) zn. te Menaldum geefft aen dat hem ter cause
van Ypinge4) State te Menaldum toecompt te houden ende jagen een
paer swanen, waeraff het marck is: buyten gesplit aen den rechter-
foet ende van binnen aen den selve voet gequirredt mit twee karven
aen de luchterzyde vant nebbe. Ende en heeft geen brieven, dan
allegeert possessie van soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(11) Hette Hemmema, van wegen Alyff Hemmema weeskinders,
segt dat hem toecompt de houdinge ende jacht van swanen ter cause
van Poppinga State soe veel alsser op haer eygen landt broeyt, daer
tmerck aff is: buyten gesplit aen den rechtervoet. En weet niet offter
brieven off syn, dan allegeert possessie van soelange datter geen
memoerie ter contrarie en is.
(11a) Take Clins protesteert van Renick Poppema van Den Schel-
linck weeskinderen weegens behoudens rechts te wesen van alsulcke
gerechticheyt van swanejagen als sy hebben ter cause van Fleeringe
State te Menaldum, alsoe sy beyde buyten slants woenen. (15 verso)
(12) Broer Berrylp tot Menaldum geefft aen dat hem ter cause van
Berrypster State te Menaldum toecompt te houden ende jagen een
paer swanen op syn egen landt ende wateringe waeraff 'tmarckt is:
beyde de voeten de hiele aff ende gequirredt aen beyde de voeten
van binnen. En heefft geen brieven, dan allegeert possessie van soe
lange dat geen memorie ter contrarie en is.
(12a) Renick Roerda opposeert hen tegens, seggende dat syn vader
selven de swanen syn levens lanck gejacht heeft by consente ende
toestandinge van Broers voersz. wyffs moeder.
(13) Sieurdt5) Jans zn. van wegen Riuerdt6) Fritsma te Deynum
geefft aen dat denselven Riuerdt6) toecompt te houden ende te jagen
soeveele swanen als hem belyefftt over tgeheele dorp ende wateringe
44
van Deynum, waeraff tmarck is: aen de foersyde van de nebbe een
kerff ende den rechtervoet binnen gesplit. Ende en heefft geen brie-
ven, dan allegeert possessie van ouders te ouders, soolange dat gheen
memorie ter contrarie en is. (16 recto)
(13a) Waertegens Hette Hemmema protesteert behoudens te wezen
in syn gerechticheyt.
(14) Offke Hessels zn. Foppinga gheeft aen dat hen toecompt de
houdinge ende jacht van swanen soeveel alst hem geliefft over ge-
heel Boxum, voerts streckende int west tot over Oedsma Riedtmer
ende int oost over Boxemme blicken ende daeromtrent ende int suyde
ende noorden soeverre alst dorp strect, waeraff tmerck is: beyde
de voeten binnen ende buyten gesplit ende de binnenste clauw van
der rechtervoet aff. Allegeert possessie van soelange dat gheen me-
morie ter contrarie en is.
(14a) Doucke Hayes protesteert voer hem ende Harinck Doecke zn.
wezen behouden te wesen syns gerechticheyt nopende de jacht voersz.
(16 verso)
(15) Deselve Doecke Hayes voer hem ende de voersz. weesen gefft
an dat hem toecompt de houdenge ende jacht van swanen van Rynge
State, de Meysloote uyt, om na Pyphorenvaert ande oestersyde tot
Hoptille, de Gheervlie alsoeverre als Offke Foppinga ende Daucke
sullen concorderen, waeraff tmarck is: buyten gesplit aen den rech-
terfoet de uyterste clauwe mitter hiele aff ende een karff op de
rechterzyden van tnebbe.
Allegeert possessie van soelange dat gheen memorie ter contrarie
en is. Ende heefft brieven, boden ende consent eerst van de halve
sate, daerna van een derde paert, houdende beyde van eer ende feer
ende alle gerechticheyt.
(16) Gheerit van Schoonhoven, dienaer van Witthie van Camminga
Reniex zoen, gheefft aan van syns heersceps wegen den selven syn
heerscip van syn huysvrou wegen toecompt de houdinge ende jacht
van soeveel zwanen als hem belyfft tot Hommema State te Dronryp,
waeraff tmerck is: buyten ende binnen gesplit aen de beyde de foe-
ten. Ende allegeert possessie van soelange, dat gheen memorie ter
contrarie en is. (17 recto)
(17) Taecke Glins van wegen Sicke Hottinga geeft aen dat denselven
Sicke toecompt ter cause van Obbema State op Dronryp, oick van
Oedsma State aldaar, de houdinge ende jacht van alle die zwanen, die
op de landen van den selven state voersz. broeyen ende houden,
waeraff tmerck is: aen den slinkervoet hanevoet ende de hiele aff.
45
Allegeert possessie van ouders tot ouders.
(18) Doucke Hayes Opperyp geefft aen dat hem toecompt ter cause
van Siardema goet mit andere goeden hem daer toecomende de hou-
dinge ende jacht van swanen, die op syn egen landt broeyen ende
hycken, waerafft tmerck is: buyten ende binnen gesplit aen de rech-
terfoet ende de middelste clauw af. Allegeert possessie van soelange
dat geen memorie ter contrarie en is.
(19) Salmus Foppinga gheefft aen dat hem toecompt ter cause van
Foppinge State met alle die goede daertoe behoerende houdinghe
ende jacht van swanen die op syn landen voersz. broeyen, waeraff
tmarck is: de middelste clauwe van den rechtervoet aff ende twee
streecken over tnebbe. Ende allegeert dattet hem van syn ouders te
ouders geerfft is ende possessie van soelange dat gheen memorie
ter contrarie en is. (17 verso)
(19a)7) Take Glins protesteert ter contrarie soeverre alst aengaet
de landen ende wateringe tuschen Wissemalaen ende den Heerewech,
seggende dat wat daertusschen broeyt ende houden hem selven toe-
compt.
(20) Deselve Take Glins gheefft an dat hem toecompt ter cause van
Glinstera State de houdinge ende jacht van swanen van Poeldam
aff, streckende op dat Hoptille toe, strecken voerder op int west nae
Glinstera Staete toe voerder op van Glinstera State 't veer lancx tot
aen de Heerwecht toe, van allen de swanen binnen deselve limiten
broeyende ende hickende waeraff tmerck is: de hiele ende binnenste
clauwe van den rechterfoet aff. Allegeert possessie van hem ende
syn voervaders van soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(20a) Salmus Foppinga protesteert hier tegens van syn wyffs we-
gen te wesen behoudens recht als van de rechticheyt haer van Do-
tinga State toecomende.
(21) Take Glins geefft oick an dat hem toecompt ter cause van
Hobbema State te Dronryp de houdinge ende jacht van (18 recto)
swanen van Hobbema State aff aen de scheydinge toe streckende
nae Fleeringe landen toe, te weten van alle de swanen in deselve
limiten broeyende ende hickende, waeraff tmerck is: de hielinghe ende
binnenste clauw aff aen den rechtervoet. Allegeert possessie van
ouders touders van soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(21a) Salmus Foppinga protesteert van syn huysvrou wegen ende
haer kinderen behoudens rechts te wesen8) van Fetse ende Dotinga
State gerechticheyt op Dronryp.
(22) Deselve Salmus Foppinga geefft aen dat van syn huysvrou
46
ende haer kinderen wegen dat hem toecompt ter cause van Fetse
ende Dotinge State te Dronryp de houdinge ende jacht van swanen
van Fleeringe jachten aff tot aen Hobbema jacht ende is marck de
twee binnenste clauwen aff. Ende allegeert possessie van ouders
touders van soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(22a) Take Glins protesteert ter contrarie dat Salmen in den naem
als voren nie sal connen bewysen eenige gerechticheyt noch possessie
te hebben van swanenjacht ter plaetse voersz. (18 verso)
(23) Frans Minnema gheefft aen dat hem toecompt ter cause vant
Breantinge State oppe Ryp de houdinge ende jacht van swanen soe-
verre als de landen ende wateringe derselve state strecken, waeraff
tmerck is: aen den rechtervoet de buytenste ende binnenste clauw
aff ende de hiele aen denselve foet aff. Allegeert possessie van tou-
ders van soe lange dat gheen memorie ter contrarie en is.
(24) Hero Roerda van wegen Schelte Roerda syn oem, gheefft aen
dat hem competeerdt de houdinge ende jacht van swanen over tge-
heele dorp Barlecum tot des convents van Aenyum set toe, waeraff
tmerck is een rechte strepe over tnebbe ende aen elcke syde een karff
ende aen de rechtervoet de hiele aff ende aen den slinckervoet de
middelste clauw aff. Allegeert coop van Hette Hemmema cuders
presenteert copie van den brieven in te brengen als hy des foersocht
sal werdden ende segt daerop possessie te hebben.
(24a) Hette Hemmema opposseert hem daertegens, seggende dat
tselve nyet blycken en sal ende hem de gerechticheyt ende possessie
toe te comen als hy aengegeven heefft. (19 recto)
(25) Jarich Gabbe soon heeft aengegeven den darden decembris dat
hem toecompt de rechticheyt van te moegen houden ende jagen een
paer zwanen ter cause van de state ghenoempt Terryp in Menaldume-
gae, soeverre als tselve goet streckt, waeraff tmarck is: den rechter-
voet binnen tweemal gesplit ende allegeert possessie van ouders
touders.9)
MENALDUMEDEEL
(2) Dizze pleats wurdt yn it testamint fan Yde Heringhe (S. I, 236)
Aesgheme gued neamd; it is mooglik de post (1645), dêr't de widdou
fan Sasker, dy't yn 1473 de pleats kriget, op wennet. Sasker hat
lykwols yn 1510 (S. II, 244) Aesgna state al as forndeel oan Eelk
47
forsein, dat it is ek mooglik dat it post (1652) is, fan sa'n 42 pouns-
miet; op it sté is letter Popta set.
(3) Dit sil post (1650) wêze moatte: der komt in Feye Unia yn foar
en neffens it Stamboek, s. 384, wie Feycke Unia (forstoarn fóár
1521) in soan fan Keympe Unia. Jel, de dochter fan Feye Unia,
wie troud mei Sythye Sythyes Frivelsma.
(4) Frans Minnema wie troud mei Ymck Dotnia, in suster fan Feycke
Dotnia, to Marsum forstoarn yn 1530, neffens Stamboek II, s. 187.
It sil post (1646) wêze.
(5) Dit kin bg post (1675) wêze.
(6) Dit is moai wis post (1465).
[(7) ook niet in bron!] (8) Dit kin post (1564), "Herna" wêze. Fritz van Grombach hie in
dochter fan Hessel Martena ta wiif; Hessel biwenne Groot Terhorne
of Martenahûs yn Bitgum.
(9) Meester Albert Ghysbert zn. sil wol mr. Albert Gijsberts Arentsma
út Ljouwert wêze. Hy wie troud mei Margaretha Truchses, Wil.
helms dochter.
(10) My tinkt, dit moat post (1470) wêze.
(11) Dit is post (1466): Aleph Hetto zoen wie "heerscip".
(12) Dit is post (1475): Broer Dattie zoen tho Beckryp: hy wie einierde.
[(13) ook niet in bron!]
(14) Dit is miskien Oedsma (of Scheltema), post (1966).
(15) Dit is it lettere Ringia-state to Blessum, post (2000).
(16) Wytze van Camminga waerd ek "Eminga" neamd: syn heit wie
in Eminga, syn mem Sjouck van Camminga. Wytze forstoar yn
1533. Hy wie troud mei Rints Fransdr. van Minnema.
(17) Sj. S. II, 238, dêr't Edwer Slaerda Ubbema goet to Dronryp oan
syn dochter Suob taseit. Dit sil post (1861) wêze. Oedsma goed
is post (1860).
(18) Dit sil wol post (1812) wêze.
(19) Dit is post (1824).
(20) Oer dizze swannejacht is in bulte prosedearre, sj. d.o. Vegelin
Eysinga Archyf Gl. H. 170, archyf Kingma State II, 27 en Sminia-
archyf 1736.
(21) Neffens it testamint fan Douwe Pibes (Sminia-archyf 1511) is
(1811) Hommema State.
(22) Sjoch Baerderadiel nú. 26. Mooglik is Fetze State post (1810) en
Dotinge (1821, Hotyna?) of oarsom. Fleeringa jachten sil de
jacht fan Fleeringa State (post 1467) to Menaem wêze (sj. testa-
mint Douwe Pybes, Sminia-archyf 2050). Neffens it Charterboek II.
347, hat Ljouwert lykwols yn 1517 Fedde Dotinga State to Marsum
krigen
48
(23) Dit is moai wis post (1818): Jacob Bryoutnie; Jacob wurdt dan
neamd nei Bryontinge State.
[(24) ook niet in bron!]
(25) Dit kin (1479) "Terpryp" wêze.
-----
1) It hs. hat: "gelegen".
2) 2 en 3 hawwe: Wytze State.
3) 2 en 3 hawwe "Gosse".
4) 2 en 3 hawwe "Epinge".
5) Sa foroare út Suuerdt.
6) Sa foroare út Ruuedt; mooglik is ek: Rimerdt.
7) Fan 19a oant 22a mist yn 2 en 3.
8) It hs. hat "wegen troch foroaring fan syn g.
9) 19 fierders wyt, 20 ek.
49
(20 verso)

Hennarderadeel

(1) Sierick Doenye gheefft aen dat hem toecompt de jacht van de
zwanen over de vier dorpen aen Oostereyndere dycken, te weten:
Oostereynde, Wierum, Ytens ende Ydarde. Ende hebben als hy segt
syn ouder voer ende hy nae de naeste hondert jaer ende langer in
possessie geweest zonder dat hy daer eenige brieven aff heefft.
Ende is syn teycken de rechtervoet in stuk bladt een sneed ende aen
die lufftervoet binnen een sneede ende aen de rechtersyde vant nebbe
boven by thooft een karff ende aen de luchtersyde beneden int nebbe
oick een karfft.
(2) Tiaert Haenckes zn. woonende toestereyndt op Eemge Huys
ende Sipke Hoeyttee1) zn. wonende to Ytens, als erffgenaemen van
Syeurdt Piers soon opposeren hem tegens het aenbrengen van
Syeurdt Doenye ende seggen dat sy in der qualitteyt als voeren ouck
swanejacht hebben ende een marck, te weten: in de rechtervoet bin-
nen gesplit ende de rechterhiele aff met twee kerven op de rechter-
syde ende aen de luffterzyde van de nebbe. Ende seggende dat heur
ouders voer ende sy naer over de hondert jaeren daeraff in possessie
zyn ende hebben geen brieven ende specificeren oick geen limiten
van de jacht of getal van heur swanen maer vangen de gene die heur
marck hebben als voers. daer sy die vinden. (21 recto)
(2a) Hebben noch de voersz. persoonen my geexhibeert een brieffken
mit een gebrocken opgedruken segel, beginnende: Ick Sybrant
Habbe soon in dato des dachs naa omnium sanctorum anno miiij
lxxxi, waeraff de copye hyer by gevocht is voer soevele alst opereren
mach sonder anders te willen verclaren wat gerechticheyt dat sy
daerdeur pretenderen.
(3) Item heefft de voersz. Tiaert Haenkens aengebrocht, dat hem
twee swanen gesconcken syn omtrent twee jaer geleden van een
Paer Amne zn., de welcke gemerckt syn: als beyde voeten hane-
voeten ende het manneken is de noesegaten2) doorgesneden.
(4) Sybe Piers zn. brengt aen dat hy tOostereyndt op syn eygen
landt jacht heefft van swanen, de gemerckt syn: aen den rechtervoet
de binnenste clauwe aff ende beyde de helen aff ende opt neb Sinte
Andris cruys.
(5) Item segt noch dat hy jacht van swanen te hebben op Aginga
State te Oostereynde, die gemerckt syn: an der (21 verso) rechter-
50
voet die binnenste clauw ende die uyterste ende de hiele aff ende
twee karven aent voerende van de nebbe. En heeft geen brieven,
dat hy weet ende als aengaende Aginge State de syn hem toegestaen-
den van een syn naeste bloet, die te Tiemarum int clooster is ende
allegeert possessie van soelange dat geen memorie ter contrarie be-
staat.
(6) Deselve Sybe Piers soon, hem seggende volmachticht van Pieter
Wybrants soon ook woonende te Oostereynde, segt dat hij oick swa-
nenjacht heefft ende merck: se aen den rechtervoet de middelste
clauw en de hiele aff ende een kerff op die luffter zyde des nebbes.
En weet van geen, (brieven)3) dan allegeert possessie van syn
ouders voer ende hem naer, soeverre als men dencken mach.
(7) Doctor Joost Herama brengt aen van Otte Yges erven wegen,
dat hem swanenjacht competeert over heel Welsryp, ter cause van
Haenye State, behalven een Geerit Pieters van welcken een paer
toegestaende is van een salyge Kempo Jongema ende is tmerck: den
rechterfoet binnen gesplit. En weet niet offer brieven aff zyn dan
nyet, maer allegeert possessie van soelange dat geen menschen ter
contrarie gedenckt. (22 recto)
(8) Epe Abbe soon, woonende op Sippenbuerstere State in Welsryp,
als erffgenaem van syn huysvroue wegen van Romcke Ambrosius,
segt rechticheyt te hebben tot de houdinge ende jacht van een paer
swanen, die gemerckt zyn: aen den lufftervoet duyterste clauwe
ende hiele aff. Heefft geen brieven, dan allergeert possessie van
fyftich jaeren ende meer.
(8) Doctor Joost van wegen als boven opposeert hem daertegens
ende protesteert behoudens rechts te wesen.
(9) Laers Jongema geefft aen dat syn foervaeders over de hondert
jaeren gerechticheyt syn geweest ende in possessie te jagen binnen
Wommels, te weten de swanen die hier tmerck hadden twelck was:
beyde de voeten buyten gesplit ende beyde de voeten gequirredt
van de teenen aff ende over de nebbe een streeck, waeraff te midden
noch een streeck gaet naer de hoern toe. Maer syn hem in tyde van
orloge de zwanen verbysteert bysonder soe hy ende syn voersaten
wech4) en geweest hebben, maer gedenct nu syn gerechticheyt
weder te gebruicken en heefft geen brieven, dan allegeert possessie
van syn ouders over de hondert jaren als voeren.
(10) Hero Andris soon ende Jelte syn broer gheven an dat sy te
Wommels toe Swyns gerechticht syn tot die houdinge (22 verso)
ende jacht van twee paer swanen, gemerckt: aen de rechtervoet
51
tweemael buyien gesplit in een blat ende een streeck recht over
tnebbe. En hebben geen brieven, dan allegeert possessie van hem
ende heur ouders over de fyftich jaer ende langer.
(11) Deselve Hero voer den pastoer toe Oostereynde, Heer Agge,
brengt an dat hy gerechticht is tot swanen te houden, daer tmarck
aff is: aen de lufftervoet binnen gesplit ende de uyterste clauwe aff
ende een gevel op de nebbe. Sonder dat hy eenige voerder ver-
claringe van gerechticheyt off possessie weet te doen.
(12) Heer Wybe, postoer te Wierum) van den pastoryen wegen,
gheefft aen dat hem toe kompt een paer swanen te houden op die
pastorie lant ende syn gemerckt: an beyde voeten de middelste
clauw aff ende aen de lufftersyde van nebbe een karff. Voer syn
gerechticheyt segt dat hy op die pastorie quam, soe vont hy daer
een paer swanen, die hy by tyt van orloge verbystert syn soe dat
hy weeder een paer jonge aengeset heefft. Naederhand, te weeten
den vijften january anno xxx heeft deselve heer Wybe aengegeven
dat een Hoytie Doenya der pastorie hier voertyts tvoers. paer
swanen by testemente besproken heefft als hy segt dat met tuygen
wel blycken sal indien (tvan) noot syn. (23 recto)
(13) Doucke Waltes voer hem ende syn broeder Ede ende Tzalinck
Doucke soon, als voermondt van syn sone, geven an jacht te hebben
opt heure state te Hennaerd, gheheeten Sybrande State, ende is
tmarck: beyde de foeten buyten ende binnen gesplit ende een rechter
streep oveer trebbe. Ende hebben gheen brieven, dan allegeren
possessie van hem ende heur ouders van soelange (dat) geen me-
morie ter contrarie en is.
(14) Watthie Mellema te Luekewierum segt gerechticht te wesen
tot jacht van swanen binnen tgae van Lutkewierum, sonder dat hy
weet van hoeveel paer ende is syn marck, herecommende van der
state van Mellema voersz.: een clyn6) cruys op de nebbe ende aen
den rechtervoet binnen gesplit ende de hiele aff. Ende hebben gheen
brieven, dan allegeert possessie van ouders tot ouders van soelange
dat geen memorie ter contrarie en is.
(15) Fonger Jans soon te Ytens segt dat hy gerechticht is swanen
te houden sonder getal de gemerckt syn: aen den rechtervoet binnen
een ronde snede ende de binnenste teen ende die hiele aff; boven
over nebbe een streeck ende aen de luffter.....7) (23 verso)
(16) Sybe Piers soon hem seggende hem gemachticht van de pastor
ende vicarys te Welsryp geefft aen dat hy gerechticht syn tsamen
een paer swanen te houden ende is heur tmerck: beyde de hielen
52
aff ende gesplit buyten aen den rechtervoet. En heefft geen brieven,
dan allegeert possessie van soelange dat geen memorie van menschen
ter contrarie en is.
(17) Deselve voer Watthie Piers zn. geefft an dat hem toecompt
te houden een paer swanen op syn eygen saet het merck is: beyde
de hiele aff en heefft geen brieven van soelange possessie van hem
ende syn ouders datter geen memorie ter contrarie en is.
(18) Bocke Bocke soon Bourmania te Yedens to Oenga Huys geefft
aen gerechticht te wesen swanen te houden over theele dorp ende
syn gemerckt te weten: aen der rechtervoet buyten gesplit ende de
uterste clauwe ende hiele aff ende Sinte Andries cruys over tnebbe
en heefft geen brieven, dan allegeert possessie van soelange dat
gheen memorie ter contrarie en is. (24 recto)
(19) Jouw Oenya van wegen syn moeder verclaert dat de citatie
over Beers daer syn moeder wont nit vercondicht en is waeromme
hy protesteert van alsulcke gerechticheyt als syn moeder in Ydard,
gelegen in Hennarderdeel, hebben mach, salff de behouden te
blyven ende sal syn diligentie doen om deselve gerechticheyt te
vernemen ende aen te brengen. Den xviij decembris heeft Jouw Oenya
van wegen als voren aengebrocht dat synder moder voersz. toecompt
de swanejacht over het gheheel dorp van Idardt, seggende syn ouders
altyts daeraff in possessie geweest te hebben ende syn doude swanen
in de orloge al verbystert, mer de jonge worden geteyckent beyde
de hiele aff.
(20) Jan Roerda van wegen Rieurdt zyn soon verclaert dat syn
soens voers. huysvrou als hy meynt eenige gerechticheyt van swaen
heefft binnen Hennardt, doch soe hy daer noch niet te vollen aff
geinstrueert en is, soe sy eerst syn soon getrouwt heefft, protesteert
over syns rechts te wesen ende sal syn diligentie doen tselve te ver-
nemen ende aen te brengen. Is naer gecomen Hermen Piers soon
van Bolsweert van wegen Douwa Hans Hans soon dochter Rieurdts
voers. huysvrouw ende geefft an dat haer tot Hennaerdt ter cause
van Sassinge Staete toecompt een swanenmerckt te weten: aen de
rechtervoet buyten gesplit ende duyterste teen aff ende op der
nebbe een Andries cruys. (24 verso)
(21) Deselve Jan Roerda segt oick van syn selffs wegen recht te
hebben ter cause van Jan syn goet te Cubaert om swanen te hou-
den sonder dat hy seker getal weet ende is syn merck: de uyterste
clauwe aen den luffterenvoet aff ende deselve voet gequirredt ende
een thoer van nebbe een overgaende streepe ende aen elck eynde
53
van de streep een karff. En heeft geen brieven, dan possessie van
hem ende syn ouders van soelange, dat gheen memorie ter con-
trarie en is.
(22) Doede Gherolts soon voer syn vader8) Gherolt Meyntte soon
te Wommels op Walperda Staete segt gerechticht te wesen tot swa-
nenjacht ende houdinge sonder dat hy weet secker getal ende is
tmerck: de middelste clauwe ende die hiele aen den rechterfoet aff
ende een halve mane opt voereynde van den ende een cleyn karff
by thoofft. En weet van geen brieven, dan allegeert possessie van
soelange dat geen memorie ter contrarie en is.
(23) Meester Albert Ghysberts zn. voer Hessel te Riens (25 recto)
geefft aen dat denselven Hessel competeert onderdhoudinge van swa-
nenjacht ende merck op Rienstere Sate toe Lutkewierum ende is
tmerck: aen de lufftervoete de hiele aff ende quirredt ende een
karfft aen de lufftersyde vant nebbe by den hoern. Ende en heefft
geen brieven, dan allegeert soelange possessie van hem ende syns
ouders, dat geen memorie ter contrarie en is.
(24) Deselve Meester Albert in de naem van Frans Andlys in Bools-
waert gheefft aen dat denselve Frans toecompt onderholdinge ende
jacht swanen op Buckema goedt tot Groterwierum in Lutkewierumer-
gae ende is tmerck: aen de rechtervoet de uyterste ende binnenste
clauw aff ende aen de rechtersyde vant nebbe een grote karff. En
heefft geen brieven, dan vermeent hen possessie van hem ende syn
ouders over menschen gedencken.
(25) Hero Roerda van wegen Sybrant Roerda, syn vader, geefft an
dat hen ter cause van der state geheeten Doenterp competeert de
swanenjacht over theele dorp te Spannum oppet oost tot Winsema
hoochholt (25 verso) op dat noerdt tot Oldemeer op dat west in
tSomerdyck offte cleyne dyck op dat suydt tot de Banfeer tusschen
Leeuwarden ende Bolswert, seggende deselve jacht syn vader voersz.
van ouders touders aengeerfft te syn ende de selve voer, syn vader
na rustelicke possessie geweest te hebben van soelange, datter gheen
memorie ter contrarie en is, waeraff tmarck is: de rechtervoet de
hiele aff, de slinckervoet de middelste clauw aff ende een streeck
over tnebbe ende aen ietelicke zyde een karff.
(26) Deselve in den naem als voren geefft noch an dat syn9) vader
voersz. toecompt de houdinge ende swanejacht op Hoeckenster State
in Oostereyndt alsoe verre als de landen ende wateringe der selver
state strecken, waeraff merck is: de rechterfoet de hiele aff, de
slinckervoet de middelste clauw aff, een streeck over tnebbe ende aen
54
iegelicke syde een kerfft. Allegeert deselve state bewandert te hebben
van Heer Godschalck Jongema, de welcke ende syn voersaten voer
ende Sybrant Roerda nae, altyt daeraff in rustelicke possessie is
geweest, soedat geen gemorie ter contrarie en is.
(27) Deselve Hero Roerda gheefft an van wegen Schelta Roerda,
syn oem dat denselven toecompt de (26 recto) houdinge ende jacht
van swanen Ghietenser State te Kubaert soeverre alst de landen
ende wateringe van der state strecken ende is tmarck: een streep
over trebbe ende aen ietlycke syde een karff ende aen rechtervoet
de hiele aff ende aen de slinckervoet de middelste clauwe aff. Alle-
geert eringe10) ende rustelicke possessie van ouders touders van soe-
lange dat ter contrarie geen memorie en is.
(28) Jarich Gabbe soon heefft aengegeven den derden decembris dat
hem in den naem van syn huysvrouw toecompt te mogen houden
ende jagen een paer swanen ter cause van Pybinghe Goet te Wels-
ryp, soeverre als voersz, goet streckt waeraff tmerck is: den rechter-
voet binnen tweemal gespliten. Ende heefft geen brieven, dan alle-
geert possessie van ouders touders.11)

HENNARDERADEEL
(1) Dit sil west hawwe it Donya goet (1394 hûs en 1346 lån) en de
krite "over de vier dorpen aen Oostereynder dycken" sil it gebiet
fan ien fan de fjouwer memmepolders (sj. Rienks en Walther,
Binnendiken en Slieperdiken yn Fryslân, side 215 enff.) wêze
moatte.
(2) Tiaert Haenckes is, as wy syn foarfaer Syurdt Piers toplak bringe
meije op post (1373), wer in einierde. It docht bliken, dat dizze
Syurdt Piers zn. lán hat yn Itens, ûnder post (1426).
[(3) ook niet in bron!]
(4) Der komt op post (1366) in Sybe Piers zoon foar en as dat deselde
is as de hjir neamde, is it wol in hiel opmerklik gefal, om't Sybe
Piers meijer is en gjin einierde. Nou moat der fuort by sein wurde,
dat it Register fan de Oanbring op dit stik fan saken alles net seit.
It mei wier wêze, dat der gjin eigen lån fan Sybe Piers oanjown
wurdt, mar dat wol noch net sizze dat er dat net hawwe soe. Ну
bitellet oan oaren krekt likefolle as dêr't syn lân op wurdearre
wurdt, mar de titel fan dy rinten witte wy net; it kinne bgl.
"losrenten" west hawwe: Sybe Piers hat bgl. earne jild foar liend
en de rinten dêrfan binne yn forbân mei it woekerforbod op syn
groun lein. En by eintsjebislút kin Sybe Piers ek tusken 1511 en
1529 lân krigen hawwe, alhoewol't hy it op post 5 hat oer "lange
possessie".
[(5) resp. (6) ook niet in bron!]
(7) Joost Van Herema wie neffens it Stamboek Fryske Adel boaske
55
mei Rints Otte Yges dochter Galama. It sil yn 1511 post (1284)
west hawwe.
(8) Romka Ambroes hie in great stik yn (1282) dat hy sels brukte
en in lytse rinte yn de niisneamde (1366). Hy sil in einlerde
west hawwe.
(9) Dit is, tinkt my, post (1176), de jacht by de lettere stins op
(10) Hero en Jelte binne ek einierden, as se bern binne fan Ide, salige
Andries weduwe toe Zwyns post (1203).
[(11) en (12) ook niet in bron!] (13) Dit kin post (1331) wêze.
(14) Dit kin post (1453) wêze.
[(15) t/m (17) ook niet in bron!]
(18) Dit is post (1316).
(19) Dit is nei alle gedachten post (1415).
(20) Post (1341), tinkt my.
(21) Dit sil wol post (1224) wêze, sj. ek Sminia-archyf 1900 8.
(22) Mooglik post (1191).
(23) As men forliket mei Benificiael boek side 397, dan is dit moai
wis (1438).
[(24) ook niet in bron!]
(25) Dit sil ien fan de twa steden fan post (1258) wêze moatte.
(26) Dit sil post (1374) wêze.
(27) Nei alle gedachten post (1224).
-----
1) hs. 2 en 3 hawwe: Hoyte.
2) Sa forbettere út "noesegelaten",
3) Brieven net yn 1, wol yn 2 en 3.
4) It hs. hat "wer".
5) Der is romte iepenlitten foar "Lutke".
6) It hs. lêst: slyn.
7) 2 en 3 lêze noch: zyde.
8) Nei "syn vader" in stik iepenlitten; mei Gherolt Meyntte soon bigjint
in nij stik; mar om't Doede Gherolts wol in soan wêze sil fan Gherolt
Meyntte soon en it hiaet dus in kopiearflater wêze sil, hjir it wyt for-
falle litten.
9) It hs, hat "soon".
10) "ervinge"? 2 en 3 hawwe "eenighe".
11) 26 fierders wyt, sa ek 26 verso.
56
(27 recto)

Uyt Barradeel mit Harlingen1)

(1) Gerolt Herama, Raidt des Keys. Majesteit heefft aengegeven den
eersten decembris van wegen Epe Lyauckema syn swager dat deselve
Epe ter Cause van Lyauckmahuys competeert de houdinge ende
jacht van swanen in Wynalduma Ried2) ende daer omtrent te weten
in Sexbierum, Pieterbierum ende Wynaldum, ende hebben hy en syn
ouders daeraff van ouders touders in rustelicke possessie geweest,
soedat geen memorie ter contrarie en is. Seyde foorts aengaende het
merck dat Epe voersz. geen zeker mere en wiste aen te geven, dan
wist wel dat by syn vaders tyden plegen de landsaten te Winaldum
alle tyden de swanen te knobben ende mercken, maer omdatter nie-
mant en is geweesst die eenige questie daerop gemaeckt heeft en
heeftet van gheenen node geweest eenich sonderlinge merck (te)
hebben dan merckt syn jonge swanen gemelick3) alle vier de bladen
gesplet om de int riettebet te mogen crigen.
(2) Geefft noch an dat denselven Epe Lyauckema als eerffgenam
van syn salige broer Wybe Hibbema ter cause van Hibbema Huys
competeert de heerlickheyt ende gerechticheyt van swanenjacht in
Muickemer4) ende Muicke blicken ende Oosterbierum. Allegeren pos-
sessie van ouders touders dat geen memorie ter contrarie en is ende
aengaende tmerck segel als voeren. (27 verso)
Ende na en isser nyemant gecomen van den deelen offte steden.

UYT BARRADEEL MIT HARLINGEN
1) Hjirfan is in ôfskrift yn it Sminia-archyf (Ryks Archyf Ljouwert)
nû. 1713, mei in forsyk fan Sicke Deeckema fan 23 febrewaris 1598
oan Fredrick Fredricx om to "knobben alle die jonge swannen die
jaerlijcks in Hibbema swannejacht als boeven gemelt anset worden,
die welcke ghij oock een sonderlinge merck mocht geven opdat se
u niet ontkennen; hierin wilt niet suimen opdat wij uit ons olde
possessie niet en geraecken".
2) De tekst hat: "Wyndemaree", lés: Wynalduma Ried, sj. Sipma, Oud-
friesche Oorkonden II, 366 (Testamint fan Epo van Lyauckema,
1535, april 16) "Item, hier to boppe sil Hylick voorschreven habbe......
dy swanne-jacht in Wynalduma Reed" (emendaesje Mr. Oosterhout
to Grins). It ôfskrift, yn de foarige noat neamd, hat "Winalduma stee".
Dizze jacht hat yn de 17e ieu gâns spul oer west (sj. I. van den
Sande, Vijff Boecken der gewysder Saecken voor den Hove van
57
Vriesland, 5e boek, tit. 2, def. 1). De Ried (in mar tusken Getswerter
syl en Roptasyl) wie yn 1609 droechlein en dêrtroch wie de swanne-
jacht fan de Liaukema's foar it greatste part fordwoun. De Liauke-
ma's hiene doe pretinsjes op de droechfallene grounen, hwant hja
seine dat de mar harres west hie, om't hja de swannejacht en de
fiskerij der op hawn hiene. It Hof woe der lykwols net oan (arrest
20 des. 1626).
3) Lês: gemeenlick.
4) Munnicke meer en Munnicke blicken?
58

REGISTER FAN SWANNEJACHTEN

Yn dit register binne de plakken opnommen dêr't wy swannejachten foun
hawwe. De fynplakken út it "Swaene bouck" binne oanjown mei:
F.-- Frjentsjer en Frjentsjeradiel;
B.-- Baerderadiel;
H.-- Hinnaerderadiel;
M.-- Menameradiel;
Bar.-- Barradiel.
Fierders binne opnommen de swannejachten út it Burmania-archyf (Prov.
Bibl. Ljouwert Ms. 1021a), út de Oanbring fan de Jacht en Fiskerij
(Ryksarchyf Ljouwert, archiven Hof Provinsiael en Nedergerjochten) en
inkelde forsprate oantekens, bgl. út it Sminia-archyf (depôt Ryksarchyf),
Archyf Kingma State (id.), Vegelin-Eysinga-Archyf (id.).
Boppedat binne inkelde , sentencies" fan it Fryske Hof opnommen (Ryks-
archyf Ljouwert).
Ut it archyf fan de Provinsiale Griffy hawwe wy de oanbring fan 1856
en de registraesjeboeken fan de swannejachten rieplachte.
ABBEGEA, Sent. Hof 157-1654, sj. Hs. 1021 a.
sj. ek: Halbertsma, Swannejachten side 98.
ACHLUM, konvint fan, sj. F.5; sj. ck Lúntsjerk.
AKKRUM, Douma sate, sj. It Beaken, jrg. XI nr. 3 side 91
(art. f. R. S. Roorda).
AKKRUM, Ludringa state, sj. It Beaken jrg. XI nr. 3 side 91
ALDTSJERK, de Klense, sj. Sminia 246*.
ANJUM, konvint, sj. M. 7.
BAEIJUM, Hobbe Doeckes sate, sj. B. 3.
BAERD, sj. B. 2.
BEARS, Nijehus, of Uniastate, sj. B. 25 en Hs. 1021a
side 12.
BERLTSUM, Hemmema jacht, sj. M. 24.
BERLTSUM, Hemmema state, sj. M. 1.
BITGUM, Terhorne(?) of Martenahûs, Sj. M. 8.
BLESSUM, Ringia state, sj. M. 15.
BOARNBURGUM, sj. Oanbring Jacht Smellingerlân DD2, 12-5-
1804 (mei grinzen).
BOARNWERT, 't hûs to, sj. Hs. 1021a side 8.
BOAZUM, Gralda state, sj. B. 27.
BOAZUM, Walta(?) state, sj. B. 8.
BOER, sj. F. 11.
BOKSUM, Oedsma(?) of Scheltema(?) state, sj. M. 14.
BURCHWERT, Donia state, sj. Hs. 1021a, side 12.
BURGUM, Groustins state, sj. Hs. 1021a, side 18 (mei grin-
zen).
BURGUM, Sminia swannejacht, sj. Oanbring Jacht Tietsjerk-
steradiel Y (selde as foarige?).
59
BURGUMER KLEASTER, Sj. Hs. Burmania 1021a, side 16 (mei grinzen).
BURGUMER MAR, sj. res. deputearren 24 mrt. en 18 aug. 1671;
sj. ek ûnder Burgum.
DANTUMAWALD, Botnia state, sj. Hs. 1021a side 7 en T. E. Teu-
nissen, Ald Dantumadeel, side 135.
DANTUMAWALD, Donia state, sj. T. E. Teunissen, Ald Dantuma-
deel, side 148.
DEINUM, Feitsma(?) state, sj. M. 13.
DRIEZUM, Rinsma state, sj. Oanbring Jachi, Gemeente ar-
chyf Dantumadiel O. 56, 30 sept. 1803 (mei grin-
zen)
DRONRYP, Blauhûs, sj. Glinstra.
DRONRYP, Breantinge state, sj. M. 23.
DRONRYP, Dotinga state, sj. M. 21a, 22, ek Hs. 1021a, side 3.
DRONRYP, Fetse state, sj. M. 21a, 22, ek Hs. 1021a side 13.
DRONRYP, Foppinga state, sj. M. 18.
DRONRYP, Glinstra state, sj. M. 20, ek Sent. 15 july 1709 en
Hs. 1021a, side 13; Vegelin-Eysinga-archyf Gl.
H. 170; Sminia 1736.
DRONRYP, Hobbema state, sj. M. 21, ek Hs. 1021a, side 13.
DRONRYP, Hommema state, sj. M. 16, ek archyf Kingma
State II, 27 (mei grinzen).
DRONRYP, Obbema state, sj. M. 17, ek Hs. 1021a, side 13,
DRONRYP, Oedsma state, sj. M. 17.
DRONRYP, Siardema goed, sj. M. 18.
EANJUM, Holdinga-state, sj. side 22, noat 4.
EARNEWALD, tsjerke to, sj. Oanbring Jacht Tietsjerksteradiel
Y, 30-9-1813 (mei grinzen).
EASTERBIERRUM, sj. Hibbema hús, sj. Bar. 2; sj. ek Winamer Ried.
EASTEREIN, Aginga state, sj. H. 5.
EASTEREIN, Donia jacht to, sj. H. 1.
EASTEREIN, Eemge hus, sj. H. 2.
EASTEREIN, Hockenster state, sj. H. 26.
EASTEREIN, pastorij, sj. H. 11.
EASTEREIN, Pieter Wybrants swannejacht, sj. H. 6.
EASTEREIN, Sybe Piers swannejacht, sj. H. 4.
EASTEREIN, sj. B. 6b.
EASTERLITTENS, Adema state, sj. B. 11.
EASTERLITTENS, Aensta state, sj. B. 15.
EASTERLITTENS, Aesgema state, sj. B. 22.
EASTERLITTENS, Angema goed, sj. B. 16.
EASTERLITTENS, Foppinga state, sj. B. 10.
EASTERLITTENS, pastorij, sj. B. 14.
EASTERLITTENS, jacht fan Ryurdt Pybe sn., sj. B. 17.
EASTERLITTENS, Great Steenwarde, sj. B. 13.
EASTERLITTENS, Sipperdegae, sj. B. 12.
EASTERLITTENS, Teyske goed to Skriens, sj. B. 18; 19.
EASTERLITTENS, Tiessima goed, sj. B. 20.
EASTERWIERRUM, sj. B. 6 en Sminia 1541.ENS,
60
FRIENS, Besselinga state, sj. Gemeente archyf Idaerdera-
diel 269 dd, 30 april 1803 (mei grinzen); oan-
bring 1856, Prov. Griffy, en It Beaken jrg. XI,
nr. 3, side 92. (art. R. S. Roorda).
FRIENS, Douma state, sj. It Beaken, jrg. XI nr. 3, side 91
(art. R. S. Roorda).
FRJENTSJER, Sjaardema jacht, sj. F. 1.
FRJENTSJER, Botnia hús, Gerroltsma hus, Roodenburg, Star-
ringa hûs, Steernse slot, Verwou hûs, sj. Archyf
Frjentsjer 1555 en 1953.
GAESMABUORREN, de stins to, sj. Sminia 175 (mei grinzen).
GOAIJINGEA, Oedsma state, sj. Hof Sent. 26-10-1667 (mei
grinzen), sj. ek 1021a side 8.
GOAIJINGEA, Great en
Lyts Oedsma, sj. Oanbring Jacht
Wymbritseradiel AA, side 28 (8-11-1803) (mei
grinzen; sj. ek O. Santema "Swannejachten"
GOUTUM, It Heitelân 17 (1935), side 61.
Wiarda state, Drinkútsmastate en Schuurmans-
slot to Huzum, sj. Oanbring Jacht Ljouwerteradiel
DD 2 26-8-1804, (mei grinzen; in diel derfan
troch Ljouwert); sj. foaral ek: kad. dl. 22/33
(mei grinzen)
GREATEWIERRUM, Buckema goed, sj. H. 24.
GROU, Oedsma sate, sj. Lj. krante 23—3—1761; sj. ek
1021a side 17; sm. 246*.
HALLUM, Tjaerda swanejacht, sj. Rinsumageast; sj. ek
Sipma, Oudfriesche Oorkonden I, 431, swannejacht
fan Syd Sythyama to Hallum(?).
HEECH, sj. Hof Sent. 27-3-1708, 4-6-1633, 15-7-
1643 (mei grinzen); ek Burmania Hs. 1021a, side
1, 8, 8.
HEARBEAM, Sikkema state of Walta state, sj. F. 2.
HICHTUM, Schwartzenberg slot to, sj. Oanbring Jacht Wun-
seradiel MM 1, 5-12-1805 (mei grinzen).
HIDAERD, Donia jacht to, sj. H. 1.
HIDAERD, sj. ek H. 19.
HIJUM, Abbinga state, sj. Oanbring Swannejacht Ljou-
werteradiel DD 2, 304-1807 (mei grinzen).
HILAERD, sj. B. 5.
HIMPENSTERMAR, noard fan de, sj. Hof Sent. 12-12-1593, ek
Burmania, Hs. 1021a, side 13, 16 (mei grinzen).
HIMPENSTERMAR, op de. sj. Hof Sent. 30—5-1598; ek Burmania
Hs. 1021a, side 16.
HINNAERD, Donia state, sj. H. 13.
HINNAERD, Rieurdt Roerda jacht, sj. H. 20.
HOMMERTS, Hettinga sate to, sjoch prokl, boeken 12-5-1739
(sj. Halbertsma, Swannejachten, s. 96/97) en It
Heitelân 17 (1935) s. 61/62, art. O. Santema.
HÚNS, jacht fan Dye Haye sn., sj. B. 24.
HÚNS, Rienwerda state sj. B. 28.
61
HÚNS, sj. B. 5.
HUZUM, sj. Goutum.
HYNLJIPPEN, forsyk oprjuchting, troch Rinia van Nauta, Prov.
Griffy, Ie ôfd. j. anno 1864 stik 195/215.
IE, Obma state, sj. Stads- en dorpskroniek I, side 244.
IENS, Unga hûs, sj. H. 18.
ITENS, Donia jacht to, sj. H. 1.
ITENS, jacht fan Fonger Jans, sj. H. 15.
ITENS, Ittenser zathe, sj. Vegelin-Eysinga-Archyf R.H.
60/70.
JELLUM, sj. B. 2.
JELLUM , Rodemer state, sj. B. 26.
JIRNSUM, stimpleats mei nů. 16; sj. Sent. Hof 3–4–1677
(mei grinzen); ek Burmania Hs. 1021a (mei
grinzen).
JORWERT, jacht van Doucke Haye sn., sj. B. 23.
JORWERT, Fondinga state, sj. B. 7.
KOARNJUM, Martenastate, sj. Oanbring Jacht Ljouwertera-
diel DD 2 (30-4-1807).
KOUDUM, Galema state to, sj. Sent. Hof 27-10-1681, Lj.
Krante 22-4-1786 (mei gri en Oanbring
Jacht H.O.N. T (30-9-1803) (mei grinzen).
sj. ek Hs. Burmania 1021a, side 12.
KÚBAERD, Jan Roerda goed, sj. H. 21.
KÚBAERD, Ghietenser State, sj. H. 27.
KÚBAERD, saete Jorum ûnder, Kingma archyf (sj. H. Hal-
bertsma, Swannejachten s. 96) en It Heitelân 17
(1935), s. 89, art. Dr. O. Postma.
LANGWAR, Douma state, sj. Hof Sent. 27-10-1641 (mei
grinzen); sj. ek Hs. Burmania 1021a, side 8.
LEONS, Herama state, sj. B. 6a.
LIDLUM, kleaster, sj. Hs. 1021a, side 16.
LJOUWERT, Amelânshús, sj. Archyf Schwartzenberg port. 26
nu. 11, 26b nu. 4 (mei grinzen) en side 22 noat 4;
sj, ek under Goutum.
LOAIJINGEA, Haersma sj. test. Edzart Glins 21-4-1682;
sj. ek Burmania Hs. 1021a, side 8.
LÚNTSJERK, kleaster(?) Mooglik de swannejacht, neamd yn
Rj. Archyf Wunseradiel fan 1732 (sjoch H. Hal-
bertsma, Swannejachten s. 95/96); komt ek foar
yn oanbring Jacht en Fiskerij, Wünseradiel MM
1 op 22-5-1804.
LYTSEWIERRUM, Donia jacht to, sj. H. 1.
LYTSEWIERRUM, Mellema state, sj. H. 14.
LYTSEWIERRUM, Pastorij, sj. H. 12.
LYTSEWIERRUM, Rienstera state, sj. H. 23
MAKKUM, twa swannejachten, sj. Burmania Hs. 1021a, side 3
en Sminia 1572.
MANTGUM, sate Hoxwier, sj. B. 1, 1b; ek registers swanne-
jachten Prov. Griffy 1874-1894 en 1895-1955;
62
Frysk en Frij 2-5-'47 en 9-5-47; It Heitelân
(1935), art. O. Santema.
MARIËNGAERDE, kleaster, sj. Hs. 1021a side 7
MARSUM, Azinga state, sj. M. 2.
MARSUM, Dotinga state, sj. M. 4.
MARSUM, Heringa state, sj. M. 2.
MARSUM, Oetstre, sj. M. 5.
MARSUM, Unia goed, sj. M. 3.
MARSUM, forsyk registraes je troch F. J. de Kempenaer
van Poppenhuizen, Schw. 57a anno 1835.
MENAEM, Berrypster state, sj. M. 12.
MENAEM, Fleeringa jacht, sj. M. 22.
MENAEM, Fleringa state, sj. M. 11a.
MENAEM, Oesma state, sj. M. 6.
MENAEM, Poppinga state, sj. M. 11.
MENAEM, state Terryp, sj. M. 25; sj. ek Sminia 1313
en 1406 (mei grinzen).
MENAEM, Wytze state, sj. M. 9.
MENAEM, Ypinge state, sj. M. 10.
MIDLUM, Feddinga state, sj. F. 3.
MIDLUM, Tietse sate, si, F. 4.
MUONTSEBAEIJUM, sj. B. 4.
NIJEKLEASTER, sj. Hs. Burmania 1021a.
NIJLAN, sj. Oanbring Jacht Wymbritseradiel AA, 19-2-
1807 (mei grinzen).

OENTSJERK, Eysinga state, sj. Hs. Burmania 1021a, side 16
(mei grinzen) en ek Oanbring Jacht Tietsjerk-
steradiel Y, 16-11-1803 (mei grinzen), Sminia
Archyf 246* en side 22 noat 4.
OENTSJERK, Stania slot, sj. Oanbring Swannejacht 1856/1857,
Prov. Griffy (mei grinzen).
PEINS, Azinga goed, sj. F. 8.
PEINS, Toerke goed, sj. F. 10.
PITERSBIERRUM, sj. Winamer Ried.
RAERD, Jongema state, sj. Hs. Burmania 1021a, side 8
en Oanbring 1856, Prov. Griffy.
RIE, Andla state, sj. F. 9.
RIENSTERSYL, sj. Hs. Burmania 1021a.
RINSUMAGEAST, Eisinga state, sj. Oanbring Jacht Gemeente Ar-
chyf Dantumadiel 0-56, 30 sept. 1803 (mei
grinzen).
RINSUMAGEAST, Tjaerda state, sj. Gemeente Archyf Frjentsjer,
Coll, Banga, 57, Oanbring Jacht Gemeente Ar-
chyf Dantumadiel 0-56, (1803), kad. Ljouwert,
Oerskriuwingsregister- 29/60 (mei grinzen), Tes-
tamint Syts Tjaerda fan 25-2-1540, Tjaerda Ar-
chyf, Ryks Archyf, Ljouwert en side 22 noat 4.
ROARDAHUZUM, Jelgersma state, sj. Hs. Burmania 1021a, side 7
(mei grinzen); sj. ek Oanbring 1856 Prov. Griffy:
Register Swannejachten 1874-1894. (1887)
63
en It Beaken jiergong XI nr. 3, side 91. (Art. fan
R. S. Roorda).
SEISBIERRUM, sj. Winamer Ried.
SINT JABIK, sj. Oanbring Swannejachten 1856 (Prov. Griffy).
SITEBUORREN, sj. Oanbring Swannejacht Boarnburgum, Sm. 246*
en O. Santema, Frysk Lånboubled 12-8-55, 25-
10-55, 10-2-56; sj. foar Kamminga-jacht ek
side 22 noat 4.
SKARREN, DE, Sjoch prokl. boeken Doanjewerstal 1747 (sj. H.
Halbertsma, Swannejachten, s. 97).
SNITS, Gruytershus, sj. Sent, 21-12-1629.
SNITS, Stins tot, sj. ek Sminia 1400.
SPANNUM, state Doenterp, sj. H. 25.
SWEINS, Herema(?) state, sj. F. 6.
SWEINS, Kingma state, sj. F. 7; sj. ek Archyf Kingma
State II, 27 (mei grinzen) en Lj. Krante 6 nov.
1882: Oanbring 1803, Ryks Archyf ss en Oan-
bring 1856 Prov. Griffy.
TERKAPLE, sj. Hof Sent. 26-10-1667 (mei grinzen); sj. ek
Burmania Hs. 1021a, side 8 (mei grinzen).
TOPPENHUZEN, Sjaarda state. Sj. Oanbring Jacht Wymbritsera-
diel AA side 28 v., 22-5-1804 (mei grinzen).
TRYNWALDEN, Eysinga state, sj. Oentsjerk.
TSJOM, Heerma state, sj. F. 1.; sj. E. M. v. Burmania,
Geographisch Woordenboek, 1736. Prov. Bibl. Hs.
377 (mei grinzen); sj. ek Archyf Frjentsjer 1555.
TURNS, Ubbinga state, sj. Hof Sent. 20-12-1661; sj. ek
Hs. Burmania 1021a, side 13.
WÁNSWERT, Goslinga(?) state, sj. Oanbring fan 1856, Prov.
Griffy
WARKUM, s]. Geographisch Woordenboek Hs. Prov. Bibl. 377,
side 30 en Leeuwarder Courant 10 april 1800.
WEIDUM, sj. B. 2.
WERGEA, Roorda state, sj. Hs. Burmania 1021a, side 12; sj.
ek Sminia Archyf 246* (mei grinzen) en Sm. 112.
WINAMER RIED, Liaukemastate, sj. Bar. 1.
WINSUM, sj. B. 3.
WIUWERT, sj. B. 9 en Oanbring Jacht Prov. Griffy 1856.
WJELSRYP, Hania state, sj. H. 7.
WJELSRYP, Pastorij en vikarij, sj. H. 16.
WJELSRYF, Pybinghe goed, sj. H. 28.
WJELSRYP, Sippenbuurster sate, sj. M. 8.
WJELSRYP, jacht fan Watthie Piers, sj. H. 17.
WOMMELS, Laers Jongema jacht, sj. H. 9.
WOMMELS, jacht to Swyns, sj. H. 10.
WOMMELS, Walperda state, sj. H. 22.
YSBRECHTUM, sj. Oanbring Jacht Wymbritseradiel AA 30-5-1804
(mei grinzen).
64

OFKOARTINGEN

Analecta: "Analecta of enige oude ongedrukte schriften van diversen
inhoud, Friesland alleen specterende". Sammele en útjown fan E. M.
van Burmania, Ljouwert 1750. Hjiryn forskate ynstruksjes foar
de plûmgreven.
Halbertsma, Swannejachten: sj. Bulletin v. d. Kon. Ned. Oudh. Bond,
6e serie jrg. 9 afl. 2, april 1956: "Zwanenjachten en zwanentekens
in Friesland".
Jachtwet: sj. A. W. van der Burgt. Jachtwet van 1923" (1923); deryn
ek âldere wetten,
Rjochtsomgong: sj. "De rechtsomgang van Franekeradeel", d.
G. Overdiep en J. C. Tjessinga (1950).
S.: sj. "Oudfriesche Oorkonden", bew. d. P. Sipma, 3 din. (1927-1941).
Schw.: "Groot Placaat- en Charterboek van Friesland", 6 din. (1768-1795).
Sammele en útjown fan G. F. baron thoe Schwartzenberg en Hohen-
landsberg.

>> begin