>> HOMEpage

ATLAS VAN BLAEU: geschenk van
Johan Willem Friso aan de Franeker Academie

Bewerking voor internet van "ATLAS VAN BLAEU: Geschenk van Oranje" uit 1988
t.g.v. het afscheid van Age de Graaf van Tresoar/Provinciale Bibliotheek van Friesland
M.H.H. Engels, december 2005; » aanvullingen « april 2008

Grootste, mooiste, duurste wereldatlas

De Atlas major (grote atlas) uit 1662 van de beroemde Amsterdamse kartograaf dr. Joan Blaeu (1596-1673) is de grootste en mooiste wereldatlas die ooit gepubliceerd werd. De elf delen vormden het duurste boek van de tweede helft van de 17de eeuw. Het was het meest representatieve werk van de Republiek der Verenigde Nederlanden, bestemd voor vorsten en overheden.

Inhoud

De delen bevatten samen bijna 600 kaarten: met de hand ingekleurde kopergravures. De inhoud: l. Arctica, Noorwegen, Denemarken, Sleeswijk; 2. Zweden, Finland, Rusland, Polen, Donaulanden, Griekenland; 3. Duitsland; 4. "Belgica Regia" (35 kaarten van de Zuidelijke Nederlanden van de Koning van Spanje), "Belgica Foederata" (28 kaarten van de zeven Verenigde Provinciën, de Noordelijke Nederlanden); 5. Engeland; 6. Schotland, Ierland; 7. Frankrijk, Zwitserland; 8. Italië; 9. Spanje, Portugal, Afrika; 10. Azië; 11. Amerika. Beroemd is de wereldkaart in twee halfronden die speciaal voor de Atlas Major gemaakt is. De kaarten zijn voorzien van mooie cartouches, windrozen, mijlmaatstaven, schepen, menselijke en dierlijke figuren en andere stoffering. Bij het inkleuren is ook gebruik gemaakt van bladgoud.

Vijf edities

De atlas is verschenen in een Latijnse uitgave (11 delen, 1662), een Franse (12 delen, 1663, herdrukt 1667) en een Nederlandse (9 delen, 1662-1665). Van de Duitse uitgave (9 delen, 1667) is slechts één compleet exemplaar bekend. Vrijwel de gehele oplage van de Spaanse uitgave is verloren gegaan bij een brand in de drukkerij op 28 februari 1672. Van de Latijnse, Franse en Nederlandse editie zijn elk ongeveer 300 exemplaren gemaakt. Drukker/uitgever Joan Blaeu had voor het zetten van de tekst (topografische beschrijving) door acht medewerkers 1000 werkdagen nodig, voor het drukken daarvan op negen persen 330 werkdagen, voor het drukken van de kopergravures op zes persen 900 werkdagen en voor het binden door drie medewerkers 300 dagen. De band werd in drie uitvoeringen vervaardigd: wit perkament, bruin marokijnleer, paars fluweel. Als boekbinder komt Albertus Magnus te Amsterdam in aanmerking. Literatuur: H. de la Fontaine Verwey, Uit de wereld van het boek. III: In en om de "Vergulde Sonnewyser". Amsterdam 1979.

Geschenk van Johan Willem Friso, prins van Oranje

De Provinciale Bibliotheek van Friesland (Tresoar) bezit een exemplaar van de Latijnse editie. De elf delen zijn gebonden in bruin, gespikkeld leer, versierd met goudstempeling, o.a. een zonnewijzer, het uithangteken van Blaeu's boekhandel. De atlas maakt deel uit van de collectie van de voormalige universiteit van Franeker (1585-1811). De universiteitsbibliotheek had de elf delen plus de hemelatlas van Cellarius (gedrukt door Blaeu's concurrent Janssonius) op 21 januari 1711 ten geschenke gekregen van stadhouder Johan Willem Friso, de ere-curator van de universiteit; deze had in 1700 en 1701 te Franeker gestudeerd.

De atlaskast en zijn maker

Voor de 12 prachtbanden heeft men een speciale notehouten vitrinekast met kroon laten maken. Daarin liggen de boekdelen van beneden naar boven gerangschikt: de vakken zijn aangepast aan de dikte van de afzonderlijke delen. Gemaakt is de kast door de Leeuwarder Johannes Schrinerii, dit is Jan de zoon van de schrijnwerker; tegenwoordig zou de man Schrijnemaekers heten. Voor het leveren en maaken van deze noote bomen boeckkast aen de Academie tot Franequer ontving Jan 40 gulden. De betalingsordonnantie van Gedeputeerde Staten dateert van 29 april 1712 (Rijksarchief in Friesland Gf 51-12), de Rekenkamer gaf op 9 mei aan de "ontvanger der consumptiën" opdracht tot uitbetaling (R 54 c).
Van Johannes Schrinerii, meester kistemaker of meester schrijnwerker genoemd, evenals zijn vader dus maker van fijn kast- en meubelwerk, kunnen we nog meedelen, dat hij rond 1686 is geboren, in 1710 gehuwd met Yda Catharina van der Werff en waarschijnlijk in 1748 is overleden. Toen hij de fraaie kast voor de Blaeu-atlas maakte, was hij 25 of 26 jaar oud.
De kast is bekroond met verguld en gekleurd houtsnijwerk: dat toont het wapen van Johan Willem Friso; de Latijnse tekst daaronder vermeldt de titel van de atlas, de naam van de schenker en de treurnis van de academische senaat (de gezamenlijke professoren) na de allerbitterste dood van de zeer doorluchtige vorst.

» Blijkens het Groot Consentboek van Leeuwarden (1721 fol. 224r) woonde Johannes Schrinerii ter plekke van het huidige nr. 42 aan de Voorstreek (Oostzijde). Elisabeth Hiddes Schrinerii gesterkt met haer man Jaan Oenema, mr. beelthouwer, Catharina Hiddes Schrinerii gesterkt met haar man Augustinus Paulus Kleefstra, coopman, en Beatrix Hiddes Schrinerii, meerderjarige dochter, alle thans binnen Leeuwarden, bekennen vercoght ... te hebben aan Johannes Hiddes Schrinerii, mr. cabinetwerker, en Yda Catharina van der Werff e.l. binnen gedachte stadt, zekere drie vierdeparten van een wel ter neringh staende huisinge cum annexis mede aldaar tussen de Vismarkt en de Meelbrugge, alwaer het blind Esel in de gevel staet, waeraf ... Johannes Hiddes Schrinerii de resterende vierdepart toebehoort en bij de echtel. copers tegenwoordigh bewoont ... voor ... 2700 Car.gls. ... 26 December 1720; consent 31 januari 1721. Zwager Jaan Oenema woonde aan de Nieuweburen (GC 1751 fol. 95); diens vrouw is op 28 november 1757 begraven in de Galileërkerk; Oenema zelf op 10 mei 1764, vijf dagen nadat hij was overleden (stadsbegraafboeken, website Historisch Centrum Leeuwarden).
De familierelatie met de Sneker stadsbode Scrinerius wordt onderzocht. Deze maakte in 1690 het bestek voor de vroedschapsbank in de Martinikerk, waarvoor de antiek- c.q. beeldsnijder Gerrit de Thomas de wapenborden erboven sneed; dank aan Sytse ten Hoeve die wees op zijn artikel in Genealogysk Jierboek 2000, 158-177, i.h.b. 158. Voor deze meubelmaker Scrinerius was stadsbode een bijbaan, zoals de Leeuwarder glazenier Simon Juckes de Geest (vader van Wybrand) ook stadsbode van de Friese hoofdstad was.
De aanwijzing van Sytse ten Hoeve dat de kroon wel eens het werk geweest zou kunnen zijn van Jaan Oenema werd versterkt toen ik de hierboven beschreven familieband vond. Oenema is vooral bekend van het snijden van het rugstuk van het orgel in de Waalse kerk, waarvoor hij in 1742 opdracht kreeg.
Wanneer Oenema getrouwd is, blijkt niet; Cleefstra/Kleefstra ging op 8 april 1712 te Leeuwarden in ondertrouw. Volgens het Groot Consentboek van 1751 (fol. 95v) kochten Jaan Oenema "meester steenhouwer"(!) en zijn vrouw van Cornelis Domna en familie een huis aan de Nieuweburen met een "mandelige stekkagie neffens de hovinge met de wed. van wijlen Dr. Georgius Hiddema, agter met een vrije uitgang na de wal, alsmede na de straat, de straat ten Westen, de wed. van w. de secretaris Duivestein ten Noorden, de verkopers ten Zuiden en Oosten".«

In 2005 is een gedeeltelijke facsimile-uitgave van de Atlas van Blaeu verschenen bij uitgeverij Taschen.

>> begin