>> HOMEpage
Erasmus en Froben
Internetbewerking van de tentoonstellingscatalogus BOEKEN UIT BAZEL IN BEELD:
Twaalf door Johann Froben voor Erasmus en andere humanisten gedrukte uitgaven tentoongesteld in de Provinciale Bibliotheek van Friesland, maart - juni 1991
M.H.H. Engels, november 2009
INLEIDING
In 1991 vierde Zwitserland, de Confoederatio Helvetica, haar 700-jarig bestaan. De beroemde stad Bazel - inclyta Basilea - sloot zich in 1501 bij de federatie aan. Bazel wordt hier apart genoemd, omdat de tentoonstelling twaalf drukken laat zien uit de werkplaats van de meest bekende vroege drukker in Zwitserland, Johann Froben (ca. 1460 - 26.10.1527): de Officina Frobeniana was gevestigd in Bazel.
Ook de Provinciale Bibliotheek van Friesland (PBF) had dat jaar iets te vieren, een 25-jarig jubileum. Sedert 1966 bevindt zij zich namelijk aan de Boterhoek 1, in de schaduw van de Oldehove. De Oldehove, de scheve toren die resteert van de middeleeuwse St. Vituskerk, is een in Friesland algemeen bekend herkenningspunt in Leeuwarden.
Ex officina Frobeniana: Erasmus-uitgaven en andere humanistische werken, 1500-1527
Uit het huis van de drukker en uitgever Johann Froben in Bazel stammen zoals gezegd de in deze tentoonstellingscatalogus beschreven en afgebeelde werken. Hoewel het maar een klein gedeelte van haar bezit is, kan de ontwikkelde mens daaraan de culturele rijkdom en de wetenschappelijke waarde afmeten van de bibliotheek in Frieslands hoofdstad Leeuwarden, die sedert 1852 voortbouwt op de boekenverzameling van de op een na oudste universiteit van Nederland (Franeker 1585 - 1811-1843). De catalogus herinnert ook aan de gelukkige samenwerking in Bazel tussen Erasmus van Rotterdam en Johann Froben. Zij laten dus een cultuurhistorische betrekking tussen Nederland en Zwitserland zien.
Erasmus en Froben
Froben lokte Erasmus naar Bazel (1514) door een nadruk van de Aldus-editie (Venetië 1508) van de Adagia, die hij in 1513 zonder medeweten van de Rotterdammer het licht deed zien.
De Adagia, door Erasmus uit Griekse en Latijnse bronnen verzamelde spreekwoorden, vormden verplichte lectuur voor een ieder die toentertijd als intellectueel beschouwd wenste te worden. Ook latere schrijvers zoals Shakespeare en Goethe hebben er inspiratie in gevonden.
Johannes Froben was in 1501, na zijn studie te Bazel, met drukken begonnen in de drukkerij van Johann Amerbach aldaar. Na de dood van zijn compagnons Johann Petri in 1511 en Amerbach in 1513 kwam de firma tot grote bloei: de officina Frobeniana werd de grootste drukkerij en uitgeverij in Bazel. Froben wist behalve Erasmus ook belangrijke kunstenaars ter illustratie van zijn uitgaven aan te trekken waaronder Ambrosius en Hans Holbein de Jonge. Waarschijnlijk bij Froben heeft Erasmus Holbein ontmoet.
Ofschoon Froben niet geleerd was en nauwelijks Latijn kende, raakte Erasmus goed bevriend met hem. Als drukker-uitgever sloeg hij hem zelfs hoger aan dan zijn op 6 februari 1515 overleden Venetiaanse vriend Aldus Manutius (vgl. Allen 852, laatste alinea). Beide drukkers waren voor Erasmus' werk van groot belang. De in aedibus Aldi te Venetië vaak voor het eerst gedrukte Griekse klassieken waren in de bibliotheek van Erasmus aanwezig. Vele dienden de grootste Nederlandse humanist als grondslag voor Latijnse vertalingen, die door de officina Frobeniana te Bazel werden uitgegeven. De portretten van Froben en Erasmus zijn reproducties van de kopieën (55x32 cm) naar Hans Holbein de Jonge die zich bevinden in Hampton Court Palace bij Londen. Van het originele tweeluik, dat rond 1522-23 door Hans Holbein werd gemaakt, toen Erasmus in Bazel verbleef bij Froben, is men het spoor bijster. De achtergrond op het Erasmusportret is later toegevoegd. Het gordijn op het portret van Froben liep oorspronkelijk door op dat van Erasmus.
CATALOGUS
1. >>>1500<<<
Decretales - Gregorius; [met het commentaar van Bernardus Parmensis; uitgave: Sebastian Brant]. - [Basileae: Johannes Amerbach / Johannes Froben, 1500]. - [1016] p.; in-4.
Colofon (brief achterin van Sebastian Brant aan de lezer): Basilee[!] ... Johannes de Amerbach / Johannes Frohen[!] de Hammelburg ... anno ... quingentesimo supra millesimum ... Nonis Octobribus felici fine consumaverunt.
C.W. Heckethorn, The printers of Basle in the 15. and 16. centuries, London 1897, blz. 87-112, nr. 13 (verder geciteerd als H). Nr. PB 15 in Catalogus van incunabelen te Leeuwarden. Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek van Friesland, 1977.
Gregorius IX (1170-1241) was paus van 1227 tot 1241. Hij gaf opdracht tot de codificering van het kerkelijk recht. Bernardus van Parma (13de eeuw) schreef als een van de eerste kerkelijke rechtsgeleerden een uitgebreid commentaar op de Decretales.
Exemplaar: 1705 R kluis. Handgeschreven eigendomsmerk: pro conventu hagensi. Herkomst: universiteitsbibliotheek Franeker. Volgens de Franeker catalogus van 1644 (blz. 69) waren indertijd ook aanwezig Sextus decretalium (H 14) en Decretum Gratiani (H12), eveneens in 1500 door Froben gedrukt.
2. >>>1506-1508<<<
Textus biblie - cum glosa ordinaria; Nicolai de Lyra postilla; moralitatibus eiusdem; Pauli Burgensis additionibus; Matthie Thoring replicis. - [Basileae: Iohannes Petri / Iohannes Frobenius, 1506-1508]. - 6 dl.; in-2.
Colofon (dl. 1 fol. [1] verso: Basilea ... Iohannes Petri / Iohannes Frobenius, ... MDVI die ultimo Iunii; dl. 6 fol. 286 recto: MDVIII).
Prima pars; et sunt in ea hec: scilicet Genesis, Exodus, Leviticus, Numerorum, Deuteronomius. Secunda pars huius operis in se continens glosam ordinariam cum expositione Lyre litterali et morali: necnon additionibus ac replicis: super libros Josue - Hester. Tertia pars ...: super libros Job - Ecclesiasticum. Quarta pars ...: super libros Esaie - Machabeorum. Quinta pars ...: super libros Matthei - Johannis. Sexta pars biblie ...: super Epistolas ad Romanos - Hebreos; Actus Apostolorum; Canonica Jacobi, Petri, Johannis, Jude; Apocalipsim. - Acc. Repertorium alphabeticum sententiarum prestantium ...
H 17.
Nicolaus van Lyre (ca. 1270 - 1340), een theoloog uit Normandië, werkte van 1293 tot 1330 aan zijn bijbelcommentaar. Paulus van Burgos (1353-1435), een Spaans bisschop, verdedigde dit commentaar tegen de kritiek van Matthias van Thuringen (ca. 1400 - voor 1465), de hoogleraar theologie te Erfurt en Maagdenburg.
Exemplaar: 70 Gdg fol. Herkomst: UB Franeker. Gelegateerd door prof. George d'Arnaud, 1740 (vgl. Nov. cat. 53).
3. >>>1516<<<
Institutio principis christiani saluberrimis referta praeceptis - per Erasmum Roterodamum; cum aliis nonnullis eodem pertinentibus, quorum catalogum in proxima reperies pagella. - Apud inclytam Basileam, 1516. - [332] p.; in-4.
Colofon (laatste blz.): Basileae apud Io. Frobenium mense Maio, an. MDXVI.
Bevat vier vertalingen van Erasmus uit Plutarchus. De titelomlijsting van de Institutio is van Urs Graf.H 50. Catalogus van werken door Erasmus van Rotterdam geschreven of uitgegeven ... Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek van Friesland, 1986, nr. 52.
Eerste uitgave van het opvoedkundige tractaat waarin Erasmus de ideale christenvorst beschrijft. Erasmus droeg het op aan de jonge Karel V, die uitgeroepen was tot koning van Spanje en tot wiens raadsman hij kort tevoren was benoemd.
De Plutarchus-vertalingen zijn herdrukken van het eerste, tweede, vierde en vijfde van in totaal acht tractaten uit het eerste boek dat door Froben voor Erasmus werd uitgegeven, nadat hij op 15 augustus 1514 voor het eerst in Bazel was gekomen: Plutarchi Opuscula. Voor de Latijnse vertalingen heeft Erasmus gebruik gemaakt van de eerste Griekse editie (Venetië, Aldus Manutius, 1509) van de Opuscula moralia van Plutarchus, het exemplaar uit zijn eigen bezit, dat thans met nog vier andere Griekse boeken uit zijn bibliotheek bewaard wordt in de Provinciale Bibliotheek van Friesland! In het Nederlands kunnen de titels van de vier Plutarchus-vertalingen als volgt weergegeven worden: Hoe een vleier van een vriend te onderscheiden; Hoe te profiteren van een vijand; Een vorst moet ontwikkeld zijn; Een filosoof moet vooral met vorsten spreken.
Exemplaar: In: s 24 R. Onderstrepingen in de tekst. Hss. aantt. in de marge op het titelblad en G3 verso van Erasmi Roterodami ad Philippum panegyricus; tekstverbeteringen op H[1] recto en M3 verso; marginalia ook op N3 recto en verso van Eras. Roter. ad Paludan. epist. In rode inkt onderstrepingen in de tekst en (op P[1] verso en X[1] recto) verticale serpentines in de marge van De discrimine adulatoris et amici.
4. >>>1518<<<
Querela pacis undique gentium eiectae profligataeque: cum quibusdam aliis, quorum catalogum proxima reperies pagella - autore Des. Erasmus. - Apud inclytam Germaniae Basileam, [1518]. - [4], 50 p.; in-8.
H 73. Catalogus ... Erasmus, Leeuwarden 1986, nr. 87: aldaar ten onrechte 1517.
De titelomlijsting (kindertriomftocht) van deze antioorlogsgetuigenis is van Hans Holbein de Jonge; hij onderscheidt deze tweede uitgave bij Froben (november 1518; vgl. aant. bij nr. 603 van Epistolae Erasmi ed. Allen) van de eerste uit december 1517.
Exemplaar: Pb 1215. De andere werken (van Erasmus en Thomas More, merendeels vertalingen uit Lucianus) zijn niet aanwezig. Vgl. de aantekening bij Allen 550: Froben begon de (eerste) uitgave met de Querela pacis en de Declamatio de morte van Erasmus, maar sloot op blz. 644 af na de Lucianus-vertalingen (door More en Erasmus) en More's Lucubrationes (letterlijk: 's nachts geschreven werken); More's Utopia en de Epigrammata van More en Erasmus verschenen in maart 1518 in een apart boek van 356 bladzijden (vgl. nr. 5).
In de inhoudsopgave staat bij Declamatio de morte en bij Utopia en Epigrammata in potlood door moderne hand geschreven "deest", d.w.z. ontbreekt; bij het laatste is door een andere hand, vermoedelijk eerder, in inkt een soort accolade gezet. Hs. aant. op laatste blz.: ligatura iij[?] st. Oorspr. perkamenten omslag vervangen door grijs papier. Herkomst: Bibliotheek P. de Clercq.
5. >>>1518<<<
De optimo reip. statu, deque nova insula Utopia libellus vere aureus, nec minus salutaris quam festivus, clarissimi disertissimique viri Thomae Mori inclytae civitatis Londinensis civis / vicecomitis. Epigrammata clarissimi disertissimique viri Thomae Mori, pleraque e Graecis versa. Epigrammata Des. Erasmi Roterodami. - Apud inclytam Basileam, [1518]. - 355, [1] p.; in-4.
Drie aparte titelbladen. Colofon derde stuk: Basileae apud Io. Frobenium mense Martio, an. MDXVIII. De titellijst van More's Epigrammata is een houtsnede gesigneerd HH, d.i. Hans Holbein.
H 90 en (Epigrammata Erasmi) H 108. Catalogus ... Erasmus, Leeuwarden 1986, nr. 38.
Exemplaar: s 24 R. Handschriftelijke aantekeningen in de marge van More's Utopia: lib. I blz. 62 en lib. II blz. 111, 112, 124, 127, 129, 134, 136, 137, 139, 142, 143, 146, 147, 148, 150, 154, 156, 158, 159, 160; penoefening op blz. 101; aanhalingstekens op blz. 129, 144, 150, 156, 161. Onderstrepingen in de tekst op blz. 60-63, 66-69 (lib. I) en 80-161, 164 (lib. II). Op het schutblad naast het titelblad een inhoudsopgave van deze verzamelband, geschreven door J.W. de Crane, hoogleraar geschiedenis te Franeker sedert 1789, tevens bibliothecaris 1805-1816, overleden 1842. Eigendomsmerk op schutblad voorin weggeknipt? Oud nummer op de rug: 349. Oude PBF-signatuur: 3435 (Syst. cat. PBF. Vervolg. Leeuwarden 1897, blz. 195). Wormgaatjes tot en met blz. 120 wijzen op een oorspronkelijk houten (met leer overtrokken) band; de afgesneden hss. aantt. zijn een gevolg van het bijsnijden van het boekblok bij herbinden in een perkamenten splitselband. Bevat ook Erasmus' Institutio principis Christiani ... (zie nr. 3).
Het hier gereproduceerde portret van Thomas More is de minder bekende, vluchtige tekening, die Hans Holbein de Jonge gemaakt heeft voor de bekendere, meer uitgewerkte tekening en voor het schilderij van 1527.
De Utopia, More's belangrijkste geschrift, verscheen voor het eerst in 1516 bij zijn vriend de drukker- uitgever Dirck Maertens te Leuven. In een beschrijving van een denkbeeldige, ideale staat geeft More een satire op de toestanden in zijn eigen tijd. Het woord Utopia is afgeleid van het Grieks "Ou topos", d.w.z. nergens. Een houtsnede van Ambrosius Holbein, voorstellend het door Thomas More beschreven eiland Utopia, verscheen voor het eerst in de Bazelse uitgave van maart 1518. Links onderaan ziet men de verteller afgebeeld met daaronder zijn naam Hythlodaeus, "de beuzelaar"; verder de stad Amaurotum Urbs, de bron Fons Anydri en de monding Ostium Anydri.
Een andere houtsnede van dezelfde kunstenaar laat vier personen zien in een tuin. Uit het huis komt de jonge John Clement, die More in 1515 naar Vlaanderen begeleidde. De baardige oude man is Raphael Hythlodeus, de wereldreiziger uit "Utopia". Daarnaast zit Thomas More zelf en geheel rechts Petrus Aegidius (Pieter Gilles), de gemeenschappelijke vriend van More en Erasmus. Pieter Gilles stelt de wereldreiziger aan More voor. Hythlodeus doet vervolgens verslag van zijn reis. De beschaafde conversatie in een tuin is een typisch humanistisch motief.
6. >>>1518<<<
Ex recognitione Des. Erasmi Roterodami: [1] C. Suetonius Tranquillus. [2] Dion Cassius Nicaeus. [3] Aelius Spartianus. [4] Iulius Capitolinus. [5] Aelius Lampridius. [6] Vulcatius Gallicanus V.C. [7] Trebellius Pollio. [8] Flavius Vopiscus Syracusius: quibus adiuncti sunt, [9] Sex. Aurelius Victor. [10] Eutropius. [11] Paulus Diaconus. [12] Ammianus Marcellinus. [13] Pomponius Laetus Ro. [14] Io. Bap. Egnatius Venetus. - [Basileae: apud Ioannem Frobenium, 1518]. - [76], 911, [1] p. ; in-2.
Colofon: Basileae apud Ioannem Frobenium. Mense Iunio, anno MDXVIII.
H 94. Catalogus ... Erasmus, Leeuwarden 1986, nr. 110.
Exemplaar: 873 Buma. Eigendomsmerk: Sum Petri Buygirs, 1563.
Portret van Erasmus - Houtsnede, naar een schilderij van Hans Holbein de Jonge, in de Cosmographia van Sebastian Münster, 1550.7. >>>1521<<<
Opera Q. Septimii Florentis Tertulliani inter Latinos ecclesiae scriptores primi, ... , per Beatum Rhenanum Seletstadiensem e tenebris eruta ... - [Basileae: Io. Frobenius, 1521]. - [28], 615, [35] p.; in-2.
Colofon (blz. 615): ... mense Iulio, an. MDXXI.
H 167.
Quintus Septimius Florens Tertullianus (Carthago ca. 160 - ca. 230) was de belangrijkste oud-christelijke schrijver. Deze eerste uitgave werd verzorgd door de Duitse filoloog Beatus Rhenanus (Beat Bild van Rheinau, 1485-1547), op een suggestie van diens vriend Erasmus.
Exemplaar: RK 1100. Eigendomsmerk: SL [= Societas Jesuitorum Leovardiensis].
8. >>>1523<<<
Divi Hilarii Pictavorum episcopi lucubrationes - per Erasmum non mediocribus sudoribus emendatas, formulis nostris, operaque nostra, quantum licuit, ornavimus: priorem aeditionem non damnamus, sed quid intersit, ipse cognosces ex collatione, ... - In officina Frobeniana apud inclytam Basileam. Anno MDXXIII, mense Febr. - 2 dl. (I: [12], 435, [1] p.; II: 418, [34] p.); in-2.
H 167. Catalogus ... Erasmus, Leeuwarden 1986, nr. 109.
Exemplaar: 633 Gdg fol. 2 dl. in 1 bd. Hss. aantt. in de marge. Eigendomsmerk: Est Johannis Hilbrandi, 1589, 17o Aprilis comparatus. Herkomst: UB Franeker.
9. >>>1526<<<
Adagiorum opus D. Erasmi Roterodami per eundem exquisitissima cura recognitum / locupletatum, correctis ubique citationum numeris, ac restitutis indicibus: hanc supremam manum putato, / securus emito: si plura cupis nosse, verta paginam, / lege auctoris epistolam. - Basilae: apud Ioannem Frobenium, mense Februario, anno MDXXVI. - [52], 889, [1] p.; in-2.
H 236. Catalogus ... Erasmus, Leeuwarden 1986, nr. 1.
In deze achtste editie heeft Erasmus 3535 adagia verzameld en toegelicht. De eerste uitgave, Parijs 1500, was nog een klein formaat boekje van 152 bladzijden met slechts 818 spreekwoorden. De door Aldus Manutius te Venetië gedrukte editie (de derde) was een foliant van meer dan 500 bladzijden met 3260 adagia. Na de uitgave van 1526 zouden in de Officina Frobeniana nog drie nieuwe edities verschijnen uitgebreid met respectievelijk 123 (1528), 488 (1533) en 5(1536) adagia.
Een bijzonder exemplaar van de in 1523 door Froben gedrukte Adagia-uitgave, die voorafging aan die van 1526, is illustratief voor de waarde die gehecht kan worden aan boeken met handschriftelijke aantekeningen van Erasmus. Erasmus en zijn favoriete leerling Nicolaas Cannius hebben daarin naast de tekst meer dan 2500 regels bijgeschreven; Cannius heeft het boek later van Erasmus ten geschenke gekregen. Voordat het werd aangeboden op de veiling bij Sotheby's in Londen (20 november 1990), was het bestaan van dit bijzondere exemplaar onbekend. Een bod van een miljoen gulden, uitgebracht door de UB Amsterdam met steun van de Bibliotheca Filosofica Hermetica en het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, werd overtroffen door de 1,6 miljoen gulden waarvoor het boek opnieuw in handen kwam van een onbekende Europese verzamelaar.
Exemplaar: 1002 TL fol. Eigendomsmerken: Sum Sibrandi Leonis et amicorum; ... a Beijem; Aggaeus Gellii, pastor in Oldega cum annexis, est meus herus, 1653; Bibliothecae Frisiae J.H. Halbertsma.
10. >>>1527<<<
Dictionarium Chaldaicum, non tam ad Chaldaicos interpretes quam Rabbinorum intelligenda commentaria necessarium - per Sebastianum Munsterum ex Baal Aruch / Chal. bibliis atque Hebraeorum peruschim congestum. - Basileae : apud Io. Fro., anno MDXXVII. - 434 p.; in-4.
H 245.
Sebastian Münster (1489-1552) was van 1524 tot 1536 hoogleraar Hebreeuws en theologie te Heidelberg, daarna te Bazel. Dit Hebreeuws woordenboek was vooral bestemd voor een beter begrip van door rabbijnen geschreven bijbelcommentaar.
Exemplaren: 544 TL kluis en In: RK 1003. Het eerste exemplaar is doorschoten en bevat talrijke hss. aantt. van Johannes Drusius, de eerste hoogleraar Hebreeuws (1585-1616) van de universiteit van Franeker; het handschrift van Drusius is moeilijk leesbaar; eigendomsmerken: Abraham Valcke (titelblad); Ex donatione Lagonis Christiani (van de hand van Drusius; schutblad); herkomst: UB Franeker.
Lago Christiani was Oriëntalist te Marburg, 1600.
11. >>>1527<<<
Chaldaica grammatica, antehac a nemine attentata, sed iam primum ... conscripta / aedita, non tam ad Chaldaicos interpretes quam Hebraeorum commentarios intelligendos, Hebraicae linguae studiosis utilissima - per Sebastianum Munsterum; item in ... hoc est, commentaria Hebraeorum, regulae aliquot generales: modi loquendi Hebraici plurimi: abbreviaturae Hebraicae generales, nec non plurimae speciales, / latine / Hebraice explicatae - per eundum Sebastianum Munsterum. - Basileae: apud Io. Frob., anno MDXXVII. - [4], 212, [4] p. ; in-4.
H 246.
Eerste Hebreeuwse grammatica.
Exemplaar: RK 1003. Eigendomsmerk: SL [= Societas Jesuitorum Leovardiensis]. Band: met plaat-, rolstempels, initialen ZVV en jaartal 1556 blind gestempeld varkensleer over houten borden; twee koperen sluitklampen.
12. >>>1527<<<
Divi Ambrosii episcopi Mediolanensis omnia opera, per eruditos viros, ex accurata diversorum codicum collatione emendata, Graecis quae vel aberant, vel erant corruptissima plerisque in locis feliciter restitutis, in quatuor ordines digesta ... - Apud inclytam Basileam, Ioan. Frob., an. MDXXVII. - 4 dl.; in-2.
H 249.
De heilige Ambrosius (Trier 339 - Milaan 397) was de eerste grote kerkleraar van het Westen.
Exemplaar: 589 Gdg fol. 4 dl. in 2 bd.: dl. 1-3 in bd. 1. Met hss. aantt. van Petreius Tiara, de eerste hoogleraar Grieks van de universiteit van Franeker (1585). Na Tiara's overlijden in 1586 werd zijn humanistische bibliotheek door de Staten van Friesland van de erven aangekocht voor de universiteit; zo had de academiebibliotheek een gelukkige start. Herkomst: UB Franeker. Perkamenten banden met in het midden van de platten een blinddruk van het eigendomsstempel van de universiteitsbibliotheek.
>> begin