>> HOMEpage

APOTHEEK Anske Eelkisz (Anchises Elconis / Elconius) Leeuwarden 1625 failliet

M.H.H. Engels, juli-augustus 2006

Zie ook:

Leeuwarder pharmacopee

Opschriften apothekerspotten

Kruiden

Apothekers en apothekersgezellen

INLEIDING

Op 15 april 1613 liet Anchises Elconius zich als student medicijnen inschrijven aan de universiteit van Leiden. Zijn eigenlijke naam Anske Eelkes had hij in het Latijn vertaald. Als leeftijd gaf hij 16 jaar op (*1597) en als geboorteplaats Harlingen.
Waarom koos deze Harlinger niet voor het nabije Franeker, maar het verre Leiden? Wellicht omdat het geneeskundig onderwijs van Leiden toen een betere naam had dankzij professor Pieter Pauw. Diens Friese studentassistent Menelaus/Minne Winsemius gaf onderricht in de hortus, de kruidentuin van de universiteit. Hij promoveerde op 1 november 1612 bij prof. Bontius tot doctor in de geneeskunde op een Disputatio inauguralis de hydrope en keerde terug in Friesland. Winsemius volgde in 1616 Augustinus/Auke Adama op als hoogleraar te Franeker. Adama was in Bazel op 1 december 1599 tot doctor in de geneeskunde gepromoveerd, ook op theses over waterzucht (oedeem). Hij had moeite met de onlusten door studentenverenigingen in de Friese universiteitsstad.

Hoelang Anske Eelkes in Leiden gestudeerd heeft, is niet bekend. Als Anchises Elconis van Harlingen komen we hem weer tegen in het trouwboek van Leeuwarden: op 26 februari 1620 ging hij in ondertrouw, precies een maand later trouwde hij met Aefke Ulckes van Leeuwarden. Hij was toen al apotheker. Dat vak leerde men gedurende gemiddeld drie jaar als gezel bij een apotheker. - De namen van apothekersgezellen 1617-1632 in de Leeuwarder certificaatboeken gaan vergezeld van informatie over hun leertijd, leermeesters en leerbrieven. - Kennis van Latijn was onontbeerlijk, een universitaire opleiding bestond niet. Een gedeeltelijke medicijnenstudie kwam, zoals in het geval van Anchises/Anske, zeker van pas. In Leiden, of - waarschijnlijker in Harlingen is Anske Eelkes bij een apotheker in de leer geweest. - Harlingen bezat volgens de stadsplattegrond van 1610 een Apothekerstraat; tegenwoordig Romastraat en Vianen. - Met een certificaat op zak en na verwerving van het burgerrercht te Leeuwarden in 1620 kon Anske een apotheek in de Friese hoofdstad beginnen. Zijn schoonvader koopman Ulcke Piers had hem startkapitaal verschaft, van brouwer Jacob Dirx huurde hij een pand. Vijf jaar later behoorden beide geldschieters, een leverancier van kruiden, een chirurgijn en anderen tot de schuldeisers. De apotheek maakte te weinig winst. De oorzaak? De ongunstige ligging van de zaak en/of te veel concurrentie?
M.b.v. de namen van buurtgenoten (certificaatboek 1623: 94 resp. 96; Anske was op 1 april 25 jaar - *1598) en de Groot Consentboeken is de apotheek te lokaliseren in de Torenstraat. Aan de westzijde van de Torenstraat, op het huidige nummer 1, bevond zich in de zeventiende eeuw een huis voorzien van een "stock in de gevel met het walvisrib daeropstaende"; Gr. Consentboek 1620, ee-10, 81 verso; ook in 1657 was die benaming nog geldig (ee-20, 10 verso). De dichtstbij gelegen apotheek was die van Tiaerd Isbrants op de hoek van de Nieuwestad en de Kleine Kerkstraat.
De afwikkeling van het faillissment is niet bekend. - De Raad en de Gezworen Gemeente van Leeuwarden had op 19 februari 1621 het houden van aucties of de publieke verkoop van winkelwaren verboden, tenzij bij sterfgeval, in het sterfhuis.
Anske Eelkes overleed vóór 18 november 1631. Zijn vrouw Aefke Ulckes hertrouwde 3 december 1631 voor gerecht met kleermaker Simon Pieters. Zij overleed in 1633. Ten behoeve van het weeskind Bauckje - in het doopboek op 19 februari 1623 vermeld als Bauck een dochter van Anske Anskes! - werden 26 oktober / 24 november 1633 de bezittingen en schulden van Simon en Aefke geïnventariseerd. De boedelbeschrijving is mede interessant vanwege de begrafenisgebruiken die eruit zijn af te lezen.
Weduwnaar Simon Pieters hertrouwde voor het gerecht op 6 december 1634 met Attie Sickedr. van Oldeboorn. Bauck trouwde 26 december 1657 met soldaat Thomas Jacobs Kock en na diens dood met Samuel van Bijvoet. Het tweede huwelijk vond plaats op 6 mei 1677. Samuel was "sypelschrijver", een Friese benaming voor compagnieschrijver.

Archivaris mej. R. Visscher schreef in het Pharmaceutisch Weekblad 62 (1925) no. 45, blz. 1190-1197 "Iets over de pharmacie te Leeuwarden tot het einde der 18e eeuw". Algemene literatuur: D.A. Wittop Koning, Compendium voor de geschiedenis van de pharmacie van Nederland, Leiden 1986; H.A. Bosman-Jelgersma, Pillen, poeders en patiënten: apothekers en hun zorg voor de gezondheid door de eeuwen heen, Amsterdam 1983. De Leeuwarder apothekers hebben nooit een gilde gevormd. Een koopmans- of kramersgilde, waaronder de apothekers elders wel vielen, kwam er in Leeuwarden pas in 1758. Sedert 1550 had de stad wel een chirurgijnsgilde; vgl. H.L. Straat, Het chirurgijnsgilde te Leeuwarden, In: De Vrije Fries XXXi (1932), 1-40.
"Het vrij uitvoerige gildearchiefje der chirurgijns draagt alom de sporen van de moeite die het [gilde] schijnbaar had, de verlangde monopoliepositie te handhaven, die, wat de baardscheerders betreft, door het formeren van een eigen [barbiers]gilde tenslotte verloren werd." Aldus de inleiding bij de inventaris door D. Dam van de gildearchieven; Hist. Centr. Lwd.: Arch. nr. 7. Bij Straat lezen we op blz. 2 dat "niemand, buiten de gemeene jaarmarkten (dan alleen was het wel toegestaan) op bruggen of andere plaatsen zalve, olye, wormcruyt ofte andere medecijne mocht verkoopen". Uitzondering waren natuurlijk de apothekers, zoals artikel 11 van de gilderol 1550 (Straat blz. 26) zegt: "tenzij hij daartoe verloff ende consent heeft van de Raad".
Het chirurgijnsgilde startte met 13 leden. Volgens Ph. Kooperberg, Geneeskundige plaatsbeschrijving van Leeuwarden, 's-Gravenhage 1888 (blz. 328) telde de hoofdstad van Friesland eind 19e eeuw 13 apothekers. Hoewel daarvoor tot nu toe geen bewijzen gevonden zijn, is het heel wel mogelijk dat de Leeuwarder apothekers elk bij een chirurgijn hoorden en dat de medische zorg en medicamenten goed verdeeld over de stad bereik- c.q. verkrijgbaar waren. Markante punten zoals hoekpanden waren voor apothekers ideale vestigingsplaatsen.
Apothekers verkochten in de 17e eeuw niet alleen medicijnen zoals pillen, tabletten, zalven, tincturen en pleisters, maar ook veel producten die men in de "klassieke" 20ste-eeuwse drogisterij vond, zoals snoep evenals verf en penselen. In de boedelinventaris worden ook conserven, wasmiddel (blauwsel), (ratten)gif, tabak en tabakspijpen genoemd. In de winkel van Anske Eelkes stond een beeld van een tabaksman ofwel tabaksmoriaan zoals er een te zien is in museum Joure; op de Leeuwarder kelders was ooit een gevelsteen (De jonge Moor) te zien, thans in het Fries Museum. Ook een koperen uithangbord wordt in de boedelinventaris vermeld, helaas zonder wat daarop was afgebeeld.
De Latijnse termen zijn door de inventarisator soms vreemd gespeld: hij was klerk; in andere boedelinventarissen van apotheken beschreven collega-apothekers de winkelvoorraad. Voor de juiste spelling verwijs ik naar een overzicht van opschriften van apothekerspotten, de Leeuwarder pharmacopee (1687, 1712, 1745 of andere editie) en Stephanus Blancardus' Lexicon medicum renovatum, in quo totius artis Medicae termini, in anatome, chirurgia, Pharmacia, Chymia, Te Botanica etc., Lugduni Batavorum 1735.

>> begin

INVENTARIS

Hist. Centr. Leeuwarden: inventarisatieboek Y 28, blz. 1-29, 21 nov. vv. 1625
p. 1 links in de marge:
Anske Eelckis Apothequer ende Aaffke Ulckedr. echteluyden hebben verclaard ende bekend, sulx doende mids desen, dese navolgende geinventariseerde huysraden ende winckelwaren tot proffite van hare gemene crediteuren aff te staan ende haare d'selve op te draghen mids desen, onvercort nochtans haar Aaffke haar recht angaand haar ingebrachte goederen, clederen als andersints. In kennisse hare handen hieronder gesteld, huyden desen 26 January 1626

[autograaf:] Anske Eelkes
apoteecquer
[autograaf:] Aefke Ulckes

inventarisator: Albert Tyerxz. gesworene clerq op d'Secretarie deser Stede

p. 29
Utschulden wederomme te laste comende te betalen
- Schepen Steven Hotsisz. compt volgens obligatie hondert car.gl., capitaal 100-0-0
- Henrick van Marsum compt volgens obligatie hondert dire ende t'negentich car.gl., dus hier 193-0-0
- Dr. Scipio Dominici compt volgens obligatie negenthien car.gl., facit 19-0-0
- Ulcke Piers als cessie hebbende van Henrick Pieters cruydenier compt volgens obligatie vyerhondert vyerendevijftich car.gl. capitaall buyten d'oncosten daerover gevallen, dus hier 454-0-0
Welcke p.en Anske Eelckis verclaard van sijn eigen geld betaald te wesen.
- Ulcke Piersz. compt noch volgens oligatie bij Aafke sijn dochter aan hem passeerd sevenhondert twintich car.gl. capitaal, facit 720-0-0
Van welcke schuld Anske Eelckis verclaard geen kennisse te hebben ende oversulx d'zelve niet aan te nemen.
[Vgl. de aestimatie en inventarisatie 1624 na het overlijden van de eerste echtgenote van lakenkoopman Ulcke Piersz.]
- Jacob Dirx brouwer compt voor een jaar huyr op mey ancomende t'verschinen hondert twaalff ggls 156-16-0
- Liewe Liewis metseler van verdiensten 2-0-0 [einde]

[blz. 10]
Apothequers winckelwaren ende gereedschappen [van] Anske Eelkisz

• Een grote distelierketell met d'helm ende daartoebehorende
• Een coperen slangh
• Een clein disteleerketeltie met d'helm
• Drie meskene beckens
• Een marsepeinpanne
• Twe mesken gooties
• Twe mesken lepels met ijseren stallen
• Twe tinnen commen met ooren
• [blz. 11] Ses paar meskene schalen met hare dueners
• Ses grote beschilderde blickene trompen
• Ses cleine beschilderde trompen
• Een grote metalen vijssel met d'stamper
• Drie metalen banckvijsels met d'stamper
• Een ijseren vijssell
• Een mortier
• Een suyckercass
• Tachtich ronde beschilderde dosen
• Veertich viercante beschilderde dosen met golden letteren
• Acht grote geschilderde tonties
• Twaalf cleine beschilderde tonties
• Achtendetwintich serooppotten
• Tweendedartich conserffpotten met rood leer overdect
• Tweendetwintich onguendpotten met blicken dexels
• Ses grote conserffpotten
• Negenthien witte watercannen met leer overdect
• Thien grote watercannen met holten dexels
• Vijffendetwintich speciepotten
• [blz. 12] Achtendetwintich pillepotties
• Ses olietrompen
• Acht grote salffpotten
• Drie beschilderde vlessen
• Vijffendedartich watervlessen
• Een vergulte spiegel
• Een pleistercass
• Een glaescass
• Een thoonbanck met laden
• Een vijselbanck
• Drie witte tonties voor de thoonbanck
• Drie vatten van halfftonnegrote
• Een suyckercass
• Vijff geslotene teemsen
• Vijff holten stampers
• Twe grote beschilderde potten met vergulte letteren
• Vier ronde tonties op t'venster
• Twe grote lange dosen op t'venster
• Ses holten suyckerbroden
• [blz. 13] Een tabacksman
• Een tinnen halfcanne
• Een tinnen mingelen
• Een halffmingelen
• Twe vierndelties
• Twe halffvierndelties
• Een tinnen trachter
• Drie blickene trachters
• Negenthien conserffglasen so grote als cleine; noch twe
• Achtendedartich cruydsacken
• Seven viercante dosen in de kelder
• Een grote houten schaall met sijn evener
• Een raambd met holten koecken
• Een coperen uythangend bord
• Een hondert vyerendetwintich pond so ijseren, looden als stenen wicht
• Twe pond min een vierndel mesken wicht
• Een watertonne met ijseren hoepen
• Een corff met tabackspiepen
• [blz. 14] Drie onse creeftoogen
• 4 onsen amoniacon
• Een halff pond bittere amandelen
• 3 pond gesegelde eerde
• Een vierndel pond ephorbion, noch 1/2 pond ronken
• Een pond 1 onse gommi Sandaragi
• 1/2 pond gommi galbanum
• Een halff pond min een ons bedelbium
• Een pond opopanax
• Anderhalff onse storax
• Drie onsen duivelsdreck
• Een vierndel pond gommi elemni
• Ses onsen gommi traducant
• Drie onsen Ladanum
• Een pond drie onsen sparmasete
• Ses onsen Castoreum
• Een pond momia [= mumia, vermalen Egyptische mummie (of equivalent), in de 17de t/m 19de eeuw veel gebruikt als geneesmiddel tegen allerlei kwalen; 1 februari 2013 medegedeeld door conservator archeologie, Drents Museum Assen]
• Een halff pond bockebloed
• 4 onsen Sagapenum
• 4 onsen Sarcacolla
• 4 onsen Scamonea
• [blz. 15] Een halff pond rasura Eboris
• Een pond min twe onsen Sanguis draconis
• Een halff pond Canphar
• 4 onsen witte coraall
• 7 onsen mastix
• Een pond Olibanum
• Een pond 2 onsen brandharts-hoorn
• 3 onsen Rood coraall
• 6 onsen Staphiagriae
• 3/4 pond mirrha gemeen
• 4 onsen mirrha fijn
• 6 onsen Coculus Indi
• 3/4 Lood Saffraan
• 2 pond albast
• 5/4 pond sap van Soethout
• Een halff pond arrestolachia
• Een pond gestopen Bakeler
• 1 1/2 pond Marcurium
• 1/4 pond gestoten caneell
• 1/4 pond nagelgruys
• [blz. 16] Een vierndel pond spijscruyt
• 2 onse peper
• 2 3/4 pond piritrum
• 6 onsen Esola maior
• 4 onsen Esola minor
• 2 1/2 boonties holwortell
• Een pond slechte holwortell
• Een halff pond granaatschillen
• Een halff pond Spica seltica
• 2 onsen Spicanardi
• 4 onsen r. China
• Een pond min 2 onsen Galanga
• 6 onsen Judasoor
• Een pond min een onse Agaricus
• Een halff pond Turbith
• 1/4 pond Ciperus Rotunda
• Een halff pond Ciperus Lunga
• Twe pond min een onse Jirijs
• Drie pond gengber
• Drie pond Polipolium
• 3 onsen Lingnum aelgues
• 1/2 pond helleborus
• 7 onsen helleborus albus
• [blz. 17] Een pond Lingnum Sanctum
• 1/2 pond michio-can
• Een ons mondragora
• 4 onsen S. Quinantos
• 3/4 pond Stechas
• 1/2 pond wit was
• 10 onsen Rabarbar
• 6 onsen Chardamon Inhuyskes
• 3/4 pond harmodactoron
• 1 1/2 pond Santolon Citrinum
• Een pond min twe onsen Santolon rubelon
• Een pond 6 onsen pulvis albon
• 4 onsen diptamnus
• 4 onsen Angelica
• 11 onsen Coloquint
• Een pond min een ons grote Macis
• [blz. 18] Twe pond min twe onsen Salse parilla
• Twe pond mastix
• Twe pond min twe onsen Mirrha Parma
• 2 onsen Campher
• 7 onsen Crocus martus
• 9 onsen gommi tragicantum
• 7 onsen mastix
• 8 oncen antimonium coudum
• 11 onsen olibanum
• 1 1/2 once butimom Judai..con
• 2 oncen be..sein
• 4 oncen Efforbium
• Een once Lingnum nefriticum
• 1 1/2 once spodium
• 5 once castorium
• 1/2 pond turmontilla, noch 4 once
• 5 oncen Semen Daucii
• 1/2 pond arestologia Longa
• 1 1/2 pond ackerleyesaad
• [blz. 19] 4 oncen Salaadsaad
• 15 oncen witte peper
• 1 once cortisescosti
• 3 oncen radices pentafilii
• 1 once succenon
• 1/2 once terra lemni
• 2 oncen radices Vareliane
• 10 oncen Lange peper
• 2 1/4 melotebloemen
• 2 1/2 pond sassafras
• Een pond cleine bloem
• Een pond min twe oncen nagelen
• Twe pond vijff oncen muscaten
• Anderhalff pond gengber
• Vijff vierndell pond ende een once gruys van nagelen
• Een pond zes oncen peper
• Twe pond min drie oncen Finckelsaad
• 1/4 pond kurckema
• Een halff pond 2 onsen aluyn
• Twe pond een vierndell fijne grieck
• [blz. 20] Drie pond ronde bakeler
• 5 1/2 pond swevell
• 6 onse Lavassaad
• Twe pond min twe onse Luppinen
• Een tontie met coliander
• Een tontie met slechte amandelen
• Een vattie met fijgen
• Een once olie van nagelen
• 1/2 onse Lapus prunelle
• 1/2 once granaatstenen
• 1/2 once fine peerlen
• 2 onse min 1/2 lood antimonium preparate
• 1/2 once smaragden
• 1/2 once robinen
• 1/2 once saphiren
• 1/2 lood precipitaat
• 2 1/2 once gutta gamba
• 2 1/2 once tutcia preparati
• Een once olium macis
• 1/2 lood succenum album preparati
• 1 1/2 lood oculi cancri preparati
• [blz. 21] Een once saltartari
• Een once coralum album preparati
• 1/2 once olium anisi
• 1 1/2 schruppell Lapus besoar orientaal
• 1/4 lood Lapus besoar occidentaal
• 1/2 once olium macis
• 3 onse alinum plumosum
• 4 oncen tutiae
• 3/4 pond suycker penni
• 19 1/2 pond witte suycker candi
• Een laadtie met diversche ferve
• Een doos met diversche pencelen
• 7 once Indigo
• 6 1/2 once Salomanici
• Een halff pond 3 once tutiae
• Een pond min 2 once rode suyckercandi
• 3/4 pond suyckeranijs
• 3/4 pond capittelstocken
• 9 oncen suycker penni
• 3/4 pond manna, noch 3/4 pond
• 2 1/2 pond ... debaxus Lauri [Baccarum Lauri = laurierbessen]
• 2 pond ... ruberum
• [blz. 22] 3/4 pond ... demuca ginibus [mucaginum = slijmige zalf]
• 5/4 pond ... Chrisium
• 5/4 pond ... occicrosium [emplastri oxycrocei]
• 2 3/4 pond ... parrafelci [Paracelsi = pleister], noch een pond
• 1/4 pond dia palma
• Een pond min 1/2 4. Serotum Santalmum
• 2 pond basilicum
• 3 pond gele heelsalve
• 1 1/2 pond ... demeliloto [emplastri de melitoto]
• 3/4 pond ... diaponpholigos [= zalf]
• 6 pond groene gratiadaei
• SPECIES
• 1 once aromaticum rosatum
• 1/2 once dia cin.ni
• 1 1/2 once dia triasantilum
• 1/2 once Letitiae Galeni
• 1/2 once dia curckema
• 1 1/2 once diatrum piperion
• 1 1/2 lood dioantos
• 1/2 lood Liperantis
• 1/2 lood diacartemi
• 1 once diamargareta calidum
• [blz. 23] 2 once dia turbit
• 1 once dia cinamomi
• 1 once 2 dragues dianisum
• 1 1/2 lood diarodom abbades, noch een once [bedoeld is: abbatis]
• TROCISSEN ENDE PILLEN
• 1 1/2 lood T. dispodio
• 1 1/2 once T. alhandel
• 1 1/2 lood T. d'Caparibus
• 1/2 lood T. d'Berbis
• 1 once T. d'absincio
• 3 1/2 once T. alkekengi
• 1 1/2 lood T. diagarico
• 1/2 once P. Auriae
• 1 once P. Cochiae
• 1 once P. Sinequibis
• 1 once P. d'hierere comagarico
• 1 1/2 lood P. d'Enio glossa
• 1 1/2 lood P. d'Fumaria
• 3 once P. Riffum[?]
• 1 1/2 lood P. Aggregativa
• Een stenen poth met Theriaca weechd 18 1/2 pond sonder dex.
• Een stenen poth met Metridatium weechd sonder dexel 17 1/2 pond
• [blz. 24] Een pond min een vierndel cort caneell, noch 1 1/2 pond
• Vijff pond gemener beyen
• 13 1/2 pond blausell
• Een doos met stroiblau weechd 3 pond
• Een vattie met honich, in de kelder

>> begin

OPSCHRIFTEN VAN APOTHEKERSPOTTEN bestaan meestal uit twee gedeelten, één of meerdere letters, die de geneesmiddelvorm aangeven en de naam van een enkelvoudig geneesmiddel uit planten- of dierenrijk. Van de geneeskrachtige planten worden bepaalde delen gebruikt, aangegeven met:

Verklaring afkortingen geneesmiddelvorm:

>> begin