Tuchthuis Leeuwarden/Friesland
Voogden 1609-1616, 1661-1795

A. HALLEMA

LC 13 november 1953 pagina 13

Hoe Leeuwarden (in 1589) zijn eerste gevangenis kreeg
Een criminalistisch nieuwtje uit de archieven van stad en lande

Nu het gevangeniswezen door allerlei maatregelen bezig is een gehele vernieuwing te ondergaan, is een historische terugblik op de ontwikkelingsgang van deze justitiële dienst alleszins verantwoord. Ook wat het gevangeniswezen in Friesland, inzonderheid te Leeuwarden betreft, waar de Bijzondere Strafgevangenis eveneens (en reeds jaren) in het teken der vernieuwing staat. Het geldt hier echter uitsluitend de wording van het instituut, niet enkel als bewaringsgesticht, gelijk we dat reeds uit de Middeleeuwse periode kennen, doch vooral als strafinrichting sedert de aanvang der zeventiende eeuw. Want behalve hetgeen Wopke Eekhoff en Mej. Visscher daarover reeds in hun "Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden" in druk hebben uitgegeven, zijn er nog enige tot dusverre niet verwerkte archivalische bronnen, die op deze wording en geschiedenis enig licht werpen, dat niet langer onder de korenmaat verborgen dient te blijven.
De chronologie der strafgestichten in Frieslands hoofdstad Leeuwarden wettigt het vermoeden of vestigt de indruk, alsof in die provincie het provinciaal tuchthuis min of meer zijn ontstaan zou te danken hebben aan de indrukwekkende kasteelgevangenis uit het laatst der vijftiende eeuw, "die men ’t olde blockhuus hiet", zoals een Friese kroniek uit de zestiende eeuw zegt. Toch is deze opvatting niet geheel juist, al is er zeker verwantschap. De ontbrekende schakel in deze chronologie van Blokhuis tot Bijzondere strafgevangenis is echter, dat Leeuwarden ongeveer gelijktijdig met Leiden in 1598 ook nog heeft gekregen een stedelijk tuchthuis, dat ongeveer tien jaar dienst heeft gedaan, om daarna als landschapstuchthuis te worden overgenomen door de provincie, die het eveneens tien jaren als het eerste provinciaal tuchthuis van Friesland in gebruik heeft gehad. En dit strafgesticht was ondergebracht in de geconfiskeerde kerk der Grauwe bagijnen of het voormalige St. Annaklooster.

Zelfstandig

In deze provincie doet zich dus het in penitentiair opzicht wel zeer opmerkelijke en ongewone geval voor, dat men er onafhankelijk van het Amsterdamse voorbeeld, dus geheel zelfstandig, is gekomen tot stichting van een tuchthuis, heel merkwaardig voor een landstadje als Leeuwarden toen nog was. Wel blijkt een betere behartiging van de kerkelijke armenzorg, vooral de bestrijding der bedelarij en vagebondage, aanleiding te hebben gegeven om direct na de stichting der tucht- en spinhuizen te Amsterdam ook te Leeuwarden in bescheidener vorm zulk een strafgesticht te doen verrijzen, tevens bedoeld als werkhuis voor werkwilligen, die geen arbeid konden vinden. Zelfs greep de stad daarbij terug op een oudere traditie uit de tijd van Keizer Karel V. De daartoe behorende bewijsstukken zijn nog te vinden in het gemeente-archief van Leeuwarden.
Op 20 Juli 1598 werd een commissie benoemd om onderzoek te doen naar een plaats, waar de Raad van Leeuwarden een tuchthuis zou kunnen "fundeeren". Nog geen twee maanden later, op 2 September 1598, werd reeds een tuchtmeester aangesteld. Wel zeer verstandig was het besluit van 11 September d.a.v. om te bepalen, dat het tuchthuis voorshands onderhouden zou worden uit de middelen en inkomsten van de stad, waardoor men de exploitatie of een sluitend budget niet afhankelijk stelde van de opbrengst van de gestichtsarbeid der tuchtelingen. Als men overal een dergelijke wijze tactiek had gevolgd, dan zouden ongetwijfeld de bewoners der Nederlandse tucht- en spinhuizen tijdens de Republiek beter vakonderwijs hebben kunnen genieten en zich daardoor meer reclassabel hebben gemaakt met een betere kans om zich na hun ontslag te handhaven.
Over de inrichting en het bestuur van dit eerste Leeuwarder tuchthuis verneemt men uit het resolutieboek van de magistraat slechts dat (25 Juli 1600) het volgende besluit werd genomen: "Die Raadt der Stede Leeuwarden heeft geresolveert, dat die voechden vant tuchthuys sampt die hooftdiaken sullen respectievelijk last ende macht hebben om te moeghen allen bedelaers op den straat bevonden te bedelen, op deselve daedt doen apprehenderen, int tuchthuys stellen ende aldaer laten arbeijden." Het tuchthuis was dus toen nog in de eerste plaats bestemd om de bedelarij te bestrijden, door een asyl of werkhuis te openen en daarin de gearresteerde bedelaars aan de arbeid te zetten.
Dit asyl kwam dan in de plaats van het blokhuis, waarheen volgens de ordonnantie van 10 Juli 1595 de vagebonden, lediggangers "en andere geboefte" in dat jaar opgezonden moesten worden. In dit stuk klaagden de Staten van Friesland er over, dat deze lieden een voortdurende plaag vormden, "vermits tselve Geboefte sich van daeghe te daeghe is vermennichfuldighende". "Op 't olde Blochuys overghesonden ende aldaer ghecorrigeert zynde", werden ze dan weer de grens overgezet, doch dit was natuurlijk maar een halve maatregel. In April 1598 werd dan ook een remonstrantie door het Hof van Friesland gericht aan de Landdag, anders gezegd de Friese Statenvergadering, waarin genoemd rechterlijk college betoogde, dat de tot dusverre aangewende middelen, hoe streng dan ook, maar weinig hadden uitgewerkt om de bedelarij en daarmee gepaard gaande dieverij en geweldpleging als inbraak, afpersing, bedreiging met brand en dijkbraak door hele benden van bedelgespuis te stuiten. Het Hof gaf de Staten dan ook in overweging, "ofte niet goed solde weesen hier te Lande een gemeen Tuchthuis op te rechten, waer inne men alzulcke Ledichgangers, stercke Bedelaers ende die kleine dieverijen bedrijven, solde mogen stellen ende eenigen arbeit condemneren, ende meede omme daer inne te bestellen jonge Luiden, die haer Olders en Opsichters rebel vallen ende hun goederen verquisten, ten einde door alzulcke middelen ad saniorem mentem gebracht mochten worden".

Opvoedingsgesticht

Vooral de doelstelling "ad saniorem mentem" is tekenend in dit verband: de geest, het verstand, de gezindheid moest worden verbeterd in een asyl, werkhuis, dat voortaan tuchthuis zou heten, als gedwongen werkgelegenheid voor de bedelaars en landlopers, als opvoedingsgesticht voor de losbandige en recalcitrante jongelieden, die hun eigen ondergang zochten. Dus nog steeds geen tuchthuis ter verbetering van de wegens ernstige misdrijven gevangen volwassenen, maar overigens een sociale remedie naar hetzelfde penitentiaire voorschrift als te Amsterdam en Leiden.
Om het plan te doen slagen, werden in de Statenvergadering van 11 Februari 1599 zelfs drie pondematen provincieland beschikbaar gesteld om te worden verkocht en een der fondsen te vormen voor de bouw van zulk een gesticht. Het provinciaal tucht- en werkhuis werd echter nog niet zo spoedig gebouwd, misschien ook al doordat de stad Leeuwarden toen zelf al een tuchthuis had gesticht. Toch werd zulk een inrichting voor de hele provincie nog wel nodig geoordeeld, want op de agenda van de Statenvergadering in het jaar 1600 prijkte dit punt opnieuw en thans voor het eerst met verwijzing naar wat elders, dus in Holland, op dit gebied was geschied. De Staten hadden daartoe in Friesland echter nog niet voor de nodige fondsen gezorgd. Wel werd bij herhaling betoogd, dat de stichting van zulk een provinciaal tuchthuis "hoog noodich werd geacht, doch de Gedeputeerden konden geen verdere stappen ondernemen, zolang de Staten niet de node Fondsen ter beschikking stelden.
Ondertussen leverde Leeuwarden voor die stad al een proef met het nieuw type strafgesticht. Zg. boevenjachten werden uitgeschreven om de bedelaars en landlopers bij wijze van razzia’s uit te bannen of in het gedemolieerde blokhuis op te sluiten, want een tuchthuis daarvoor was er nog steeds niet. Ook liet in 1605, toen er door de Staten al eens over gedacht en gesproken werd, om het dan maar "ten platten lande" op te richten, "daar mede ’t Gheboufte ende Vagabunden bedwongen ende inden toom conden gehouden werden", doch de oorlog eiste nog altijd zoveel van de gewestelijke financiën, dat gelden voor een tuchthuis nog steeds ontbraken.

Provinciaal

Eindelijk in 1608, was het ogenblik aangebroken, dat de Statenlieden, die zo geijverd hadden voor een provinciaal tuchthuis van Friesland, hun zin kregen als gevolg van de omstandigheid, dat deze onderneming voor de stad Leeuwarden alleen toch te duur was gebleken. Men kwam nu overeen, dat Leeuwarden een tuchthuis zou krijgen voor de hele provincie, waarmee dan de plaatselijke gestichten van die naam zouden verdwijnen.
Zodoende kwam men 20 Augustus 1608 weer bijeen in de Leeuwarder Statenzaal, nadat door de Leeuwarder magistraat een voorstel was gedaan tot samenwerking om in elk geval het provinciaal tuchthuis voor de stad te behouden, dat men eerst voornemens was geweest ergens op het Friese platteland neer te zetten. Het ging er nog steeds in de eerste plaats om de door de oorlog reeds zo zwaar lijdende bevolking te verlossen van de bedelplaag, op zich zelf meer een gevolg van de langdurige oorlog, verder om de gearresteerde mannen zowel als vrouwen en kinderen op te sluiten in "een bequame plaetse, in een van dezer Landschappe vaste steeden" op te richten en dat "met afschaffinge van het nieuwe Tuchthuys der stad Leeuwarden ende alle andere". De Leeuwarder inrichting werd in die vergadering "’t privé Tuchthuijs" van die stad genoemd, dat dus verdwijnen moest vóór het provinciaal tuchthuis in de Friese hoofdstad in gebruik kon worden genomen. Daartoe werd in de zomer van 1609 een overeenkomst gesloten tussen de provincie en de stad, ingevolge waarvan de magistraat aan de Staten overdroeg de kerk van het voormalige St. Annaklooster van de Grauwe Bagijnen in de Bagijnestraat voor de som van 8300 gld., om dit gebouw na de nodige veranderingen te bestemmen tot het nieuwe provinciaal tuchthuis.

"Werckhuys"

Intussen wenste de stad door deze overdracht generlei inbreuk te zien gemaakt in haar zelfstandige rechten op de bestraffing van misdadigers, de beteugeling der bedelarij en het oprichten van de daartoe nodige gestichten of huizen. In dit opzicht is de verdediging van raad en gezworen gemeente der stad Leeuwarden tegen de procureur-generaal van het Hof van Friesland op 30 September 1608 zeker een merkwaardig en uniek document.
Volgens dit stuk toch handhaafde de stad haar verkregen recht, haar door de hertog van Saksen en later nog eens bij afzonderlijk privilege van keizer Karel toegekend, om een "werckhuys" op te richten, wanneer haar bestuurders dit nodig oordeelden en verder om "recht ende justitie te administreeren over alle diegeene, die binnen de stadt Leeuwarden en de jurisdictie van dien schulden opleggen ofte breukachtig werden, zij zijn dan edel ofte onedel, uytgescheyden alleen crimineele saecken, die leven ofte lidt aengaen", dus de z.g. halsmisdaden betroffen.
Hier vinden we dus opnieuw de bevestiging, dat elke stad van betekenis haar eigen strafgesticht, bedelaarsasyl of beterhuis kon oprichten en van dat recht in vele gevallen ook gebruik maakte, analoog aan het recht van een eigen rechtspraak en rechtspleging. Van dit eerste provinciaal tuchthuis van Friesland is het reglement van de binnendienst, afgekondigd 22 Februari 1610, bewaard gebleven en zelfs uit het resolutieboek der Staten afgedrukt in het Fries Charterboek.

>> begin

---

LC 12 november 1954 pagina 3

Op 12 November 1754 ging het tuchthuis te Leeuwarden in vlammen op
Brandstichting werd vroeger vaak door gevangenen gepleegd

De jaren 1654 en 1754, nu resp. drie en twee eeuwen geleden, zijn van historische betekenis in de ontwikkelingsgang van het gevangeniswezen in Nederland en in zonderheid voor dat in de Friese hoofdstad. Immers in 1654 werd door de Friese Staten het besluit genomen, om na mislukking van een experiment met de toepassing van vrijheidsstraffen in een vroegere periode, aan dit gewest een blijvende gevangenis te verzekeren, die de grondslag werd van de Bijzondere Strafgevangenis. En in 1754 kwam er door een hevige brand, vermoedelijk door gedetineerden zelf veroorzaakt, een abrupt einde aan een slecht bouwsel van Leeuwarder timmerlieden, waardoor opnieuw de aandacht van Frieslands Staten op een betere behuizing der gedetineerden werd gevestigd en waarvoor spoedig daarna ook door deze autoriteiten werd gezorgd.
Met dit gevolg, dat de Engelse gevangenishervormer John Howard bij zijn bezoek aan de Leeuwarder gevangenis in 1783 kon getuigen, dat er waarschijnlijk in de hele Republiek der Verenigde Nederlanden niet zulk een degelijk gebouwd en goed ingericht tucht- en werkhuis werd gevonden als destijds te Leeuwarden in gebruik was. En hij was tòch al zo goed te spreken over het gevangeniswezen in ons land, vergeleken met dat in het Britse rijk rond 1780, hetgeen zijn compliment ten aanzien van het Leeuwarder strafgesticht des te gunstiger doet uitvallen. Natuurlijk behoudens enkele critische opmerkingen, waarop we hier thans niet verder kunnen ingaan.

De brand

Want een kort relaas van de Leeuwarder gevangenisbrand in de nacht en vroege ochtend van 12 op 13 November 1754 - volgens een andere lezing op 12 November zelf - vraagt hier even de aandacht onzer lezers.
Gevangenisbranden met vaak zeer noodlottige gevolgen voor de gestichtsbevolking en gebouwen kwamen in de zeventiende en achttiende eeuw ook te onzent veel voor. Oorzaken daarvan waren vooral een groot tekort aan personeel, in vergelijking van het groot aantal gedetineerden, die veel zonder toezicht in de inrichting verbleven. Verder de inrichting der gevangenis zelf met een teveel aan houtwerk, waar nu beton, steen en metalen woarden verwerkt; de opslag van wol, vezels en braziliëhout als grondstoffen voor de gevangenisarbeid, dus alle zeer brandbare stoffen. Ook de verwarmingsmiddelen als kachels en potten met gloeiende kolen in de meeste vertrekken, waaruit de gedetineerden gemakkelijk brandende kolen konden smokkelen om daarna brand te veroorzaken, vergrootten dit gevaar, dat nog in de hand werd gewerkt door gebrek aan toezicht.
Hoe het in de nacht van 12 op 13 November 1754 precies is toegegaan, zal wel altijd een raadsel blijven, ondanks het daarnaar dadelijk ingestelde justitiële onderzoek. Maar in elk geval brak er toen op meer dan ëën plaats in het Leeuwarder tucht- en werkhuis een rampzalige brand uit, welke in korte tijd het gehele gebouw had aangetast. Deze vond ook hier in de balen wol, het braziliëhout en de touwvezels, die overal in de werkzalen en in sommige cellen verspreid lagen of opgetast waren, gretig voedsel. Spoedig sloegen de vlammen het dak uit en de weinige handbrandspuiten, waarover de Leeuwarder brandweer toen beschikte, konden tegen deze vuurzee weinig uitrichten.
Des te gevaarlijker werd de situatie, doordat in het nabijstaande stadsturfhuis een enorme voorraad winterbrandstof lag opgestapeld voor uitdeling aan de z.g. huiszittende armen. En nog gevaarlijker waren, voor explosie en uitbreiding van de brand, de aanwezige vaten buskruit en ander brandbaar en explosief materiaal in het belendende Ammunitiehuis. Tot overmaat van ramp stond er een gevaarlijke wind, die de gloeiende vonken van het brandende gebouw als een vurige regen over de stad dreef.

Moedig optreden

Er was dus alles aan gelegen om uitbreiding van de brand en het overslaan der vlammen naar het turfhuis, arsenaal en Blokhuis te voorkomen. Wonderen van moed en dapperheid werden hierbij ten toon gespreid, vooral als men de gebrekkige brandweertechniek en de slechte bestrijdingsmiddelen van die tijd in aanmerking neemt.
Zo was er een Leeuwarder Vliet-bewoner die als spuitgast op het dak tussen Blokhuis en tuchthuis het eerstgenoemde gebouw tegen het overslaan der vlammen beveiligde, maar zichzelf en zijn kleding voortdurend moest laten begieten om niet in brand te geraken. Ook de drie soldaten, die het ene vat buskruit na het andere wegrolden, midden tussen de vonkenregen door, verrichtten wonderen van dapperheid en deden met levensgevaar hun plicht. Maar door deze loffelijke actie zal de redding der tuchtelingen mogelijk in het gedrang zijn gekomen. Voorzover zij de deuren nog voor zich geopend vonden, toen de deftige regenten en ook de Gedeputeerden in allerijl op het terrein van de brand waren gekomen, konden zij de ramp ontwijken en hernamen zij bovendien, natuurlijk tegen de wil van de autoriteiten hun vrijheid. Maar zij, die op de bovenverdieping achter slot en grendel zaten, konden niet allen zo vlug worden bevrijd. Een schrijver in de "Nederlandsche Jaarboeken" gaf van die noodlottige gevolgen o.m. het volgende relaas:
"Vijf Manspersoonen zaten op een plaats, waar toe men te hunner reddinge, niet kon geraaken; den smertelijksten dood voor oogen ziende, staaken zij de handen door de traliën, smeekende zo lang om hulpe tot dat zij, door den rook verstikt, geen geluid meer konden geeven en in de vlammen omkwamen. Ook het deerlijk lot eener gevangene Vrouwe, aan de Vallende ziekte onderheevig, die zich gelijk de andere Vrouwen niet wist te redden, met van eene verdieping na beneden te springen. Andere gevangen Manspersonen, waaronder eenigen zich reeds uit benauwdheid en wanhoop bij elkander op stroo nedergelegd hadden, in geene andere verwagting dan door de vlamme verteerd te zullen worden, kreegen met geweld van binnen te maaken en hulpe van buiten toegebragt, uitkomst en zagen meest allen na een goed heen komen" - zeker een Fries, die dit schreef! - "gelijk ook een der Vrouwen de Gevangenis ontvlugtte".
Niets dan de muren der voormalige gevangenis bleven overeind staan en alle voorraden alsmede de administratieve bescheiden waren een prooi der vlammen geworden. Wie van de gedetineerden zich niet door een overhaaste vlucht aan de sterke arm van politie en justitie had kunnen onttrekken, werd in het nabijgelegen Blokhuis opgesloten om daar zijn straf uit te zitten, totdat een nieuwe gevangenis zou zijn herrezen.

Herbouw

Want na de puinruiming en het omverhalen der muren werd het terrein bouwrijp gemaakt, in verband waarmee Gedeputeerden op 5 December 1754 een buitengewone landdag uitschreven. We zouden thans zeggen een buitengewone Statenzitting. In die vergadering werd besloten om het tucht- en werkhuis ten spoedigste weer te herbouwen, maar dan beter, d.w.z. zowel solieder van bouw als doelmatiger van inrichting en ook meer afdoende tegen brandgevaar beschermd.
Dit gebouw werd op 16 April 1755 aanbesteed voor, wat het timmer- en metselwerk betrof 23.125 gulden, belachelijk laag als men de huidige bouwkosten onzer moderne gevangenissen daarmee vergelijkt; cijfers met zes nullen! Het duurde nog tot 24 Juli 1756, voordat dit strafgesticht ter beschikking kon wordeh gesteld van het Hof van Friesland. Het droeg het opschrift in de gevel: s Lands Tugt- en werkhuis, geboud anno 1661, afgebrand brand 12 Nov. 1754, herboud anno 1755 en 1756. Langer dan een eeuw heeft deze gevangenis aan de spits gestaan van de Nederlandse strafgestichten, vooral in de negentiende eeuw onder de naam van "Huis van Opsluiting en Tuchtiging", totdat in de jaren ren 1870-'79 nieuwe voorzieningen en een ander regime de Bijzondere Strafgevangenis op deze terreinen deden ontstaan.

Weer brandstichting

Doch ook na de herbouw in de jaren 1755 en 1756 bleven pogingen tot brandstichting door gedetineerden niet uit. In 1770, op 10 Februari, waren het zelfs een paar vrouwelijke gedetineerden, Marijke Meijers van Leeuwarden en Antje Gerrits van Midlum, die in het vrouwenkwartier van het Blokhuis, dus toen zij nog in voorarrest zaten, deze euvele daad volvoerden. Eerst probeerden ze in de vloer van haar cel een gat te maken en daadoor een kool vuur te laten vallen in brandbare stoffen daarbeneden. En toen dat mislukte, trachtte Marijke met een pot vol glimmende kolen via een verbrijzeld venster langs de dakgoot bij de turfzolder te komen en door het aflichten van een aantal pannen het vuur in de turven te werpen. Die opzet gelukte wel en weldra brandde een deel van de turven, zodat de vlammen reeds uit het dak sloegen. Doch gelukkig werd het gevaar nu bijtijds ontdekt en kon de brand nog in de kiem worden gesmoord.
Ook de beide brandstichtsters konden in de algemene verwarring niet ontsnappen, werden overgebracht naar het tuchthuis onder verzwaring van haar straf met tien jaar, terwijl Marijke bovendien tot geseling en brandtmerking onder de galg werd veroordeeld, symbolisch gelijk staande met de doodstraf.